Emir RAMIĆ: Krajem maja i početkom juna 1992. započeo je široki napad srpskih snaga na Stari Majdan, kao i susjedna sela, Staru Rijeku, Briševo i Bartikovce. Tom prilikom najveći broj mještana protjeran je iz svojih kuća, veliki broj civilnih objekata je uništen ili spaljen. Najveći zločin počinjen je u selu Briševo, gdje je samo u jednom danu ubijeno oko osamdeset civila. Muškarci, žene i djeca iz Starog Majdana zatočeni su u halu Krings, koncentracioni logor, pri čemu je ubijeno 36 civila (Starog Majdana). Zatvaranje i teško premlaćivanje vršeno je na nekoliko mjesta koji su pretvoreni u logore.

Ovaj serijal je zasnovan na naučno verifikovanim saznanjima i bitnim rezultatima naučnih istraživanja brojnih i eminentnih istraživača genocida i drugih oblika zločina protiv čovjećnosti i međunarodnog prava u Evropi i svijetu.

Općina Sanski Most po Popisu stanovništva iz 1991. imala je ukupno 60.307 stanovnika, od čega 28.136 ili (46,65%) Muslimana (Bošnjaka); 25.363 ili (42,05%) Srba; 4.322 ili (7,16%) Hrvata; 1.247, odnosno (2,06%) Jugoslavena i 1.239 (2,08%) Ostali. U Sanskom Mostu zločini nad Bošnjacima počinju sa nasilnim preuzimanjem vlasti od strane srpskih snaga. Ovome je prethodio povratak 6. lake partizanske brigade Jugoslovenske narodne armije koja je od 1991. bila angažirana u agresiji na Republiku Hrvatsku. Komanda te brigade zajedno sa prištapskim jedinicama bila je stacionirana u Lušci Palanci. Po povratku ove jedinice počelo je i njeno raspoređivanje za napad na Bošnjake i Hrvate općine Sanski Most.

Navedena jedinica je 20. aprila 1992. na silu preuzela kontrolu nad svim važnijim objektima u gradu. Istovremeno je uspostavljena puna kontrola putnih komunikacija. Napadima na naselja Muhići, Mahala, Otoka, Hrustovo, Vrhpolje, Kljevce izvršena su masovna ubijanja Bošnjaka. Uz pomoć pripadnika srpske policije istovremeno su izvršena hapšenja čelnih ljudi SDA.

Početkom juna 1992. srpske snage su u potpunosti okupirale općinu Sanski Most.

Pripadnici srpskih snaga vršili su granatiranja civilnih objekata, od čega su ubijeni i ranjeni brojni civili. Vršene su pljačke i uništavanje imovine, razdvajani su muškarci od žena i odvođeni u već unaprijed pripremljena mjesta zatočenja. Zatočenici su izloženi ubijanju i fizičkom i psihičkom maltretiranju. Prva masovna ubijanja izvršena su 31. maja kada su u selu Kljevci, zaseoku Begići srpski vojnici ubili sve muškarce. Na putu prema Sanskom Mostu vršena su ubijanja, pri čemu su na mostu u Vrhpolju počinjena masovna ubijanja. Bošnjaci su natjerani da skoče sa mosta u Sanu i onda su ubijani u vodi. Oni koji nisu bili pogođeni morali su ponovo skakati sa mosta (neki su tako skakali po šest puta). Pored ubijanja i premlaćivanja Bošnjaka, vršena su i silovanja Bošnjakinja.

Krajem maja i početkom juna 1992. započeo je široki napad srpskih snaga na Stari Majdan, kao i susjedna sela, Staru Rijeku, Briševo i Bartikovce. Tom prilikom najveći broj mještana protjeran je iz svojih kuća, veliki broj civilnih objekata je uništen ili spaljen. Najveći zločin počinjen je u selu Briševo, gdje je samo u jednom danu ubijeno oko osamdeset civila. Muškarci, žene i djeca iz Starog Majdana zatočeni su u halu Krings, koncentracioni logor, pri čemu je ubijeno 36 civila (Starog Majdana). Zatvaranje i teško premlaćivanje vršeno je na nekoliko mjesta koji su pretvoreni u logore.

Zločini nad Bošnjacima su posebno vršeni u logorima i drugim mjestima zatočenja. Na prostoru općine Sanski Most bilo je više od 20 logora i drugih mjesta zatočenja. Zatočeni su bili izloženi fizičkim i psihičkim torturama, ubijani su, protjerivani, vršena su silovanja. Kao i u svim ostalim dijelovima Bosanske krajine isti scenario je bio i u Sanskom Mostu: ubijanje, zatočenje u koncentracione logore bilo je prvo određeno za političku i intelektualnu elitu, odnosno za nosioce političkih funkcija. Posebno su funkcioneri i članovi Stranke demokratske akcije bili na spiskovima za likvidaciju i zatvaranje. Nehumana i nečovječna postupanja prema civilima posebno su bila izražena u logorima: “Betonirka“, “Sanakerm“, Sportska dvorana, zgrada MUP-a, fabrika “Krings“ i dr. Fizičko i psihičko zlostavljanje praćeno je uskraćivanjem vode, hrane, spavanja. Veliki broj logoraša iz Sanskog Mosta je odveden u logor Manjača, pri čemu je usput umrlo više njih. U tom logoru je vojna policija zatočenike tukla motkama, kablovima, palicama i sličnim predmetima.

Masovna ubijanja su vršena i u Lušci Palanci, gdje su ubijeni mnogi Bošnjaci. Većina muškaraca je završila u logoru Manjača. Veliki broj stanovnika je protjeran sa svojih ognjišta. U Sanskom Mostu su tokom agresije porušene sve džamije i katoličke crkve. Srušeno je 27 džamija i 4 katoličke crkve.

Kontinuirano u periodu 1992-1995. vršena su ubijanja, mučenja, pljačke i devastacija imovine Bošnjaka i Hrvata. Najteži period pored onog iz 1992. zbio se neposredno pred oslobođenje Sanskog Mosta. U septembru 1995 je na nekoliko lokacija ubijen znatan broj Bošnjaka civila. Samo u selu Sasina ubijeno je 60-70 lica. Ubijanja su vršena u Sanakeramu, Kruharima, Tomini, Trnovi, Vršu, Okreču i Došćima.

Od 18. do 21. septembra 1995. Željko Ražnjatović Arkan i njegova jedinica držali su tridesetak muškaraca i jednu ženu zatočene u kotlovnici hotela “Sanus“, gdje nije bilo dovoljno vazduha, vode ni hrane i gdje su bili izloženi maltretiranju i premlaćivanjima. 20. septembra 1995. godine Arkanovi Tigrovi odveli su 12 (dvanaest) Bošnjaka u selo Trnova. Na toj lokaciji ubili su 11 ljudi. Dvanaesti je teško ranjen. Tijela jedanestorice ubijenih nađena su na ovom mjestu 12. oktobra 1995.

Ubijanje i bacanje u masovne grobnice vršeno je bez obzira na godine. Tako su ubijani Bošnjaci od jedne do devedeset godina starosti. U 7 masovnih grobnica prosjek ubijenih je od 20-30 godina, u 10 masovnih grobnica prosjek je od 30-40 godina starosti, ubijeni u prosjeku od 40-50 godina pronađeni su u 8 masovnih grobnica i preko pedeset godina starosti u samo jednoj masovnoj grobnici. Ovi podaci govore da je glavni cilj zločinaca bio ubijanje ljudi i žena u najproduktivnijim godinama u fizičkom, psihičkom i reproduktivnom periodu života.

Ubijeni Bošnjaci općine Sanski Most (oko 800 žrtava genocida) pronađeni su u 30 masovnih grobnica. Najveća masovna grobnica je Hrastova glavica i Sasina. Velik broj Bošnjaka općine Sanski Most trajno se iselio i živi u mnogim zemljama širom svijeta.

-----------------------------------------------------------------
Izvori naučnih saznanja:

1. Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu
2. Institut za istraživanje genocida, Kanada
3. Međunarodni krivični tribunal za područije bivše Jugoslavije
4. Međunarodni sud pravde