Dana 19.februara 1919.godine, dakle u periodu mira, na očigled kralja i državnih institucija kraljevine Srba-Hrvata i Slovenaca, desio se najsuroviji masovni zločin nove vlasti prema narodu Plava i Gusinja. U svom djelu „Gusinjsko-Plavska krajina u vrtogu historije“, izdata u Sarajevu 2008 godine, dr. Mustafa Memić je najdetaljnije opisao i analizirao golgotu i stravične zločine koje su doživjeli stanovnici Plava i Gusinja prilikom uspostave nove države.
On u pomenutoj knjizi navodi da su Jadranske trupe, tačnije 2. jugoslovenski puk pod komandom Blaža Bojovića, u Plav i Gusinje stigle iz pravca Kosova krajem oktobra 1918 godine i kako su tu mirno primljene, brzo potom su nastavile svoj ratni put ka unutrašnjosti Crne Gore.
Prije njihovog dolaska u ovaj kraj, formirani su Plavski komitski bataljon pod komandom Šeljka Kurtića, Gusinjski komitski bataljon pod komandom Smaila ef.Nikočevića i Crnogorska komitska četa pod komandom Boška Đuričanina. Ove tri jedinice su u sadejstvu razoružale austrougarski bataljon od oko 700 vojnika i tako oslobodile Plav i Gusinje još prije dolaska jugoslovenskog puka na ove prostore.
U Plavu je, radi koordinacije stacionirana jedna manja četa iz sastava jugoslovenskog puka, pod komandom kapetana Boža Đurovića.
Uporedo s tim, u Beranama je formirana Donjovasojevićka brigada pod komandoma Mila Saičića a u Andrijevici Gornjovasojevićka brigada pod komandom brigadnog generala Lakića Vojvodića iz Konjuha, koje su vojne vlasti tretirale paravojnim organizacijama.
Iz izvještaja koje su slali Đurović i Đuričanin svojim komandama saznajemo da se stanovništvo korektno odnosilo prema novoj vojsci. Jugoslovenski puk je prihvatio Plavski i Gusinjski bataljon kao dio savezničkih snaga, koji su nakon odlaska glavnine vojske puka za Podgoricu preuzeli vojnu vlast u ovom kraju. Formirana je i opštinska vlast još dok su jedinice jugoslovenskog puka bile u ovom kraju.
U Plavu je predsjednik opštine bio Medo Ferović a u Gusinju Smail (Smaka) ef. Nikočević, diplomirani pravnik.
Memić podsjeća da je u Podgorici, nakon dolaska Jadranskih trupa, formiran Centralni odbor kao srpska vrhovna vlast u Crnoj Gori, kao i mreža lokalnih odbora koji su radili pripreme za ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Već 26.11.1918. godine, u Podgorici je zasijedala Velika narodna skupština Crne Gore koja je i donijela odluku o ujedinjenju sa Srbijom i o svrgavanju dinastije Petrovića.
Sporenja između rukovodstva novih centralnih vlasti u Podgorici i lokalnih vlasti u Plavu i Gusinju su bila oko toga ko i kako će formirati novu vlast u Plavsko-gusinjskom kraju. Centralna vlast je planirala da Plav i Gusinje opet budu dio Andrijevičkog sreza, te da Vasojevići opet vrše vojnu i upravnu vlast u ovom kraju. S druge strane, narod je strahovao od povratka policije i činovnika iz oblasti Vasojevića jer su oni samo 6 godina ranije (1913.) izvršili genocid nad stanovništvom ovog kraja, ubivši najmanje oko 800 i pokrstivši oko 12.500 stanovnika Plavsko-Gusinjske ljuge.


Smail Nikočević je u ime naroda Gusinja i Plava od Blaža Bojovića predstavnika podgoričkog odbora tražio pravo na samostalno formiranje lokalne vlasti tj. neku vrstu autonomije u vršenju lokalne vlasti na ovom području. Taj prijedlog je odbijen jer je nova vlast podržavala ambicije Vasojevića da opet uspostavi vlast na ovom području. Nakon toga, Smail je vodio razgovore na istu temu sa vojnim vlastima Francuske, Engleske i Italije u Skadru, koje su bile pobjednice u ratu i tu imale zajedničku vojnu misiju. Francuzi su taj zahtjev odbili jer su u svemu podržavali Srbiju a Italijani su ga samo verbalno podržali, jer su podržavali samostalnost Albanije a bilo im je korisno da postoji još i ovo sporno pitanje na stolu.

Nakon neuspjeha u pregovorima, narod i rukovodstvo opština su odlučili da se i oružjem suprotstavi dolasku Vasojevića na vlast u ove krajeve. Počeli su da kopaju rovove na prilazima Plavu i nabavljaju oružje za odbranu.
Plavski bataljon je sredinom novembra 1918. godine niz Rugovu razoružao žandarmerijske postaje i došao na 6 km. od Peći.

Na Čakoru-Dijelu su vođeni pregovori između izaslanika Vojne komande Puniše Račić i Smaila Ferovića, (Smail - Malja R. Omeragić je bio nipaš Ferovića koji je iz nekog razloga prihvatio prezime Ferović) s jedne strane i delegacije Plava koju su činili Medo Ferović, predsjednik opštine Plav i Bejto Plava (Bejto hadži Hajrov Medunjanin). Pregovori nijesu uspjeli.

Dr. Mustafa Memić navodi da je bilo rašireno mišljenje da je Medo u tim pregovorima bio nepopustljiv jer nije bio spreman da se sretne sa Nikolom Pašićem, predsjednikom Vlade Srbije, kojem je prethodno preuzeo obavezu čuvanja pokretne imovine u Kosovskoj Mitrovici, kada se srpska vojska povlačila za Grčku.

Nakon neuspjelih pregovora na Čakoru-Dijelu, Memić navodi istorijski izvor iz kojeg se saznaje da je 15.10.1918. godine garnizonu iz Peći izdata naredba da uguši „pobunu“. Nakon što je postalo jasno da dogovora nema, pokrenuta je akcija za gušenje „pobune“ i ukidanje tzv. Plavsko-Gusinjske autonomije. Za to su angažovali četiri čete iz prizrenskog garnizona, sa 4 topa i četiri mitraljeza koje su nastupale od Peći uz Rugovu, Čakor i niz Metehe i Veliku prema Plavu kao i dvije vasojevićke brigade koje su nastupale uz Polimlje ka Plavu.

Srpska vojska je u reonu Rugove započela dejstvo 15.02.1919. godine. Vasojevići pod komandom brigadira Lakića Vojvodića su već bili raspoređeni u zoni Brezojevice - Nokšiće, gdje su se sukobili sa braniocima iz Plava i bilo zaustavljeno njihovo nadiranje.

Srpske jedinice su nešto kasnije pristigle, umiješale se u tu borbu i probile odbranu. Prevagu je odnijela artiljerija i mitraljezi koji su djelovali iz reona Brezojevica po Plavu, a odbrana nije imala takvo oružje niti iskustva u takvoj borbi.


Vojska je u Plav i Gusinje ušla 19.02.1919.godine, i od komande imala odriješene ruke da u roku od 24 časa uradi sve što hoće i oni su ponovili najstrašnije zločine iz 1913 godine. Nakon 4 sata združene srpske snage su ušle i u Gusinje i tamo izvršile brojne zločine.

Boračko i sposobnije stanovništvo, njih oko 15.000 izbjeglo je u planine, potom u Albaniju a kasnije jedan dio pristigao u okolinu Skadra i smješten u logor Barbaluš, pod nadzorom savezničkih snaga, pobjednica I svjetskog rata. U logoru je bilo oko 2.500 izbjeglica i tamo su boravili oko 5 mjeseci.
Nemoćni ljudi, žene, djeca i starci su ostali u svojim kućama, nadajući se da neće biti odmazde i torture, a obzirom da je bio snijeg i velika hladnoća, nijesu imali kud ni izbjeći.

Memić navodi da je preživjeli narod Plava svjedočio da je vojska počinila strašne zločine prema nemoćnom civilnom stanovništvu Plava i Gusinja. U Plavu je bilo između 450 i 800 žrtava, puno njih raskomadano artiljerijskim granatama, a mnogi ubijani u svojim kućama, na ulicama, zbjegovima. Obeščašćeno je i ubijeno mnogo žena i djevojaka, ubijani su i starci od 85 i 90 godina, djeca od godine i dvije,...pljačka je bila masovna a onda je zapaljeno mnogo kuća i dr. umovine.

Nakon ulaska srpsko-crnogorske vojske u Plav i Gusinje nastavljena je agonija stanovništva ovog kraja, koja je rezultirala masovnim nasiljem, stradanjima, strahom, glađu, boleštinama. Harale su „španjolka“, tifus i druge boleštine. U jednom pismu Narodnog komiteta Kosova upućenog prvacima Plava i Gusinja, oni se informišu da je Komitet poslao telegrame vladama Engleske, Italije, Amerike i Francuske i izvijestio o masakru 700 ljudi u Plavu i Gusinju, među kojima 70 žena. Tražili su da saveznička vojska dođe u ovaj kraj i zaustavi stradanja i agoniju stanovništva. Međutim, to je odbijeno a u Plav j Gusinje je poslata samo njihova komisija da izvidi situaciju.

Međunarodni koncentracioni logor u selu Barbaluš je raspušten septembra 1919 godine a izbjeglice upućene u svoj zavičaj.

Vojna komanda mjesta Plav je u aprilu 1919 godine izvijestila komandu Zetske divizijske oblasti na Cetinju da se izbjeglice i logoraši vraćaju pješke preko Prokletija, goli i bosi, u opljačkane i zapaljene domove kod svoje porodice.

Tada je počela nova etapa strahovlade u kraljevini SHS, poznata kao „mušketa“, u kojoj su grupe ubica iz ovog kraja dobile odriješene ruke da ubijaju uglednije stanovnike Plava i Gusinja.
Za najveći zločin u istoriji Plava nije niko odgovarao, bez obzira na njegove razmjere i činjenicu da je u februaru 1919. godine bio okončan rat, stvorena nova država, izabran kralj i druge državne institucije. Šta više, osim u pričama starijih, do kraja 90-tih prošlog vijeka nije bilo ozbiljnijih istorijskih izvora i pisanja na ovu temu.

Rexhep Dedushaj u svojoj knjizi „Plavo-Gusinjska nahija vjekovima“, izdata u New Yorku 2003 godine, navodi da su srpske snage 16.02.1919.godine zauzele Rugovu, ubivši 1046 osoba a Plav i Gusinje 19. i 20. februara 1919 godine. U Plavu su ubili 450 osoba, uglavnom žena, djece i staraca i zapalili 489 kuća.

Avdo Metjahić u svojoj knjizi „Vjetrovi Prokletija“ piše „Plav je stradao od srpske vojske, gdje je ubijeno više nego četiri stotine i pedeset nevinih ljudi, žena i djece. Masakar u većini je napravila srpska četa koja je bila u Plavu i Vasojevići koji su nadirali iz Brezovice, kao i jedinica srpske vojske koja je hitala preko Meteha. Prve topovske salve ispaljene su iz Brezovica na kasabu Plav, koje su nagovijestile velika stradanja i ovim napadom je okončan i drugi dio genocida nad narodom gusinjsko-plavskog kraja“.

Čedo Ćulafić u neobjavljenoj knjizi „Prokletijski meterizi“ navodi da su Plav i Gusinje oslobođeni 02.10.1919. godine, ne navodeći koja je vojska to učinila, ali se može zaključiti da su to uradile komitske jedinice sastavljene od domaćih boraca.

Čulafić burne događaje nakon oslobađanja Plava i Gusinja karakteriše kao pokušaj uspostavljanja neke vrste autonomije, usled velikog nepovjerenja prema državi SHS, a „ceh je plaćala uglavnom sirotinja Plavsko-Gusinjske oblasti i postala plijen obijesnih pojedinih predvodnika srpsko-crnogorske vojske“. On u svom rukopisu navodi svjedočenje jednog građanina Plava da su Mašan Božović, Malja R. Omeragić, Puniša Račić i izvjesni Bakić nagovarali pregovarače i rukovodstvo ovog kraja da ne napravi pogrešan potez i citira riječi Račića koje im je uputio: “ Plavljani, nemojte sebe uzeti za vrat, vi imate pravo da vaši budu dva a naš jedan svuda, amanet ste moj sačuvali, jer ste spasili pravoslavni živalj, a sada je i Solun probijen i dolazi oslobođenje.“

Međutim, pregovori su propali.

Čedo Ćulafić navodi da su „ustanak ugušili jedan bataljon srpske vojske nadirući od Peći i Rugove put Dijela iznad Plava, djelujući artiljerijom u svim pravcima. Crnogorska vojska sa komandirom Saičićem u jačini od 6 bataljona Vasojevića iz dvije nahije napali su Plav i Gusinje, praveći obruč Murino-Plav i Lipovica-Gusinje. Prvo topovsko đule upućeno iz Brezojevice na Plav ličilo je na muštulugdžiju koji nagovještava početak kraja ovih neslavnih avantuara, u kojima kao i u svakom ratu, ceh plaćaju starci, žene, djeca i očiti bilans ogromnog broja zaklanih, ubijenih i ranjenih!...Pored zločina, orgijanja i mučenja nijesu izostale pljačka, silovanja i sve ostalo što je moglo da se uradi u 24 časa“. Ćulafić navodi da se pobuna ugušila drakonskim mjerama a da su njeni glavni akteri pobjegli u Albaniju, ostavivši sirotinju u srušenim hudžaricama...

Elmaz B. Plava (1902-1965), sin Bejta Plava, u zbirci sjećanja i historijskih dokumenata pod naslovom „Plav i Gusinje u šiptarskom narodnom pokretu“, objavljenoj u Tirani 2002 godine, objavio je sjećanja, i važne dokumente i prepisku između tadašnjih rukovodioca ovog kraja sa važnim akterima ove krize koje je on čuo i koje je sačuvao njegov otac.

Iz tih dokumenata saznajemo da je u ovom kraju početkom 20 vijeka živjelo oko 24.000 stanovnika, a da je nakon stradanja u Balkanskom i Prvom svetskom ratu i pogibije 1919 godine, stanovništvo smanjeno na oko 7.000 duša.

Iz jednog objavljenog pisma datiranog na 14.02.1919. godine saznajemo da su prvaci Plava informisali Narodni komitet za odbranu Kosova da je komandant brigade Blažo Božović kod evropskog komandanta izdejstvovao saglasnost da mobiliše vojsku za napad na Plav i Gusinje, kao i da sprema topove i dr. borbena sredstva. Informišu ih da su već počele provokacije na liniji razdvajanja i da su ugroženi životi oko 23.ooo stanovnika ovog kraja. Tražili su da se Komitet hitno založi kod velikih sila da pošalju svoju vojsku i spriječe pokolj. U narednom pismu koje je 14.02.1919. poslato iz Rugove na adresu Bejta Plava obavještavaju ga da su za 15.februar 1919. godine, kod Tunela I u Rugovi dogovoreni pregovori komandanta srpskih jedinica sa komandantom Plavskog bataljona Šelkom Kurtijem i Bejtom Plava, oko rješenja nastale krize. U jednom sačuvanom pismu od 27.02.1919. godine, Hadži Kadri, Predsjednik Narodnog komiteta za odbaranu Kosova obavještava Hasa Ferovića i druge prvake Plava da su uložili protestnu notu savezničkim vladama zbog masakra koji su u Plavu i Gusinju počinili „Srbo-Crnogorci“ i tražili objašnjenje od njih za ubistvo sedam stotina ljudi.

Autor navodi izjavu jednog očevica masakra koji je kazao da se ne sjeća tačnog datuma ali zna da je bio petak i velika hladnoća. Narod, starci, žene i djeca su u panici bježali ulicama od samog jutra, jer se čulo da je front pukao, da su Crnogorci prošli Limski most, čuli su se mitraljez i eksplozije granata, svuda je bila vika i panika. Sve je bilo opkoljeno i više nije bilo prilike nigdje da se pobježe. Svjedok navodi da se zatekao u kući Alekse Đurića u Plavu koji je u besu uzeo dosta Plavljana. Međutim, nije uspio da ih odbrani pa su mu Crnogorci iz kuće izveli oko 50 osoba i u štali ih do smrti izboli bajonetima. Plav se kupao u moru krvi, Teror, ubistva, pljačkanje i paljevine su trajale 24 sata a onda je srpski oficir naredio da se prestane sa ubistvima. Po gradu su zatim stigli žandari i vojnici i naredili narodu da se vrati kućama, da sakupljaju i sahranjuju mrtve. Dva dana su bez prestanka sahranjivani poginuli. I u Gusinju i selima se nastavio teror i ubistva, ali u manjem obimu. Oko 300 ljudi se spasilo u avliji Šaban Bega (Redžepagića) koja je bila branjena od vojske pod komandom Mitana Kneževića. Elmaz Plava navodi da je u Krajini nastradalo oko 1.600 ljudi, a većina je bilo zaklano. Nakon mjesec dana od ove katastrofe, u Krajini se javio tifus koji je odnio još oko 200 ljudi raznih starosnih dobi.

Autor navodi izjave Smaila Nikočevića i članova Kosovskog komiteta da su Francuzi u svemu stali uz Srbe i zataškali ovaj zločin.Borbu za slobodu su nastavile komitske čete u okolini Plava, koje su brojile i do 300 komita.

Ibrahim Ibro Musić je ostavio vrijednu zbirku zabilješki, sjećanja i junačkih pjesama iz burne prošlosti Plavsko-Gusinjskog kraja koju su objavili njegovi potomci i rodbina pod naslovom „Plav-Gusinje zaljedila tuga“, izdatoj u Plavu 2006 godine. U nekoliko junačkih pjesama koje su otpjevali njegovi savremenici Plavljani opisuju se junačke borbe stanovnika ove Krajine za opstanak, čast i slobodu i strašni maskri nedužnih ljudi 1912. i 1919. godine. Narodni pjesnik je tragediju 19-te opjevao stihom „Plav-Gusinje zaljedila tuga“, koji je najvjernije opisao razmjere ove tragedije, u svim njenim aspektima.

Prilog: Lista poginulih 19.02.1919. godine, koji su evidentirani u matičnim evidencijama džemata u Plavu.
Ostale žrtve su sahranjene u krugu porodice, na okućnicama i na drugim lokacijama, o čemu ne postoji zvanična evidencija.

Matična evidencija džemata džamije „Sultanije“ nije mi bila dostupna a moguće da nije ni sačuvana, obzirom na sudbinu džamije.

---

(Tekst iz knjige „Gusinjsko-Plavska krajina u vrtogu historije“, izdata u Sarajevu 2008. godine, autor dr. Mustafa Memić)

---