Kolumne
Sjećanje na spaljivanje sarajevske Vijećnice, 25. augusta 1992.
VANDALI NA KRAJU DVADESETOG VIJEKA
|
|
Autor: Dr. hfz. Safvet Halilović
Objavljeno: 25. August 2023. 21:08:44
| U vremenu kada se u bosanskohercegovačkim osnovnim i srednjim školama sprovodi strategija sistematkog “čišćenja” udžbenika od upotrebe pojmova kao što su zločin, četnik, genocid ili neka druga riječ koja asocira na srpsko-hrvatsko-crnogorsku agresiju na Bosnu i Hercegovinu, svaki novi mjesec kalendarske godine oživi neko od brojnih, gorkih i krvavih sjećanja na stradanje i strahote bosanske golgote. Tek što je prošao juli, koji je u znaku genocida u Srebrenici i sahrane novih identifikovanih žrtvama u Potočarima, došao je mjesec august koji je, također, u znaku drugog teškog zločina. Srpsko-četnički agresor je 25. avgusta 1992. godine u strahovitom granatiranju Sarajeva sa okolnih brda pogodio Vijećnicu, zgradu u kojoj je bila smještena Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine. Požar uzrokovan tim granatiranjem zauvijek je odnio neprocjenjivo kulturno i naučno blago naše Domovine. O nekim detaljima i historijskoj pozadini tog varvarskog čina govorimo u ovom prilogu. |
Prve nacionalne biblioteke u Evropi osnivaju se još u 15. i 16. stoljeću, da bi početkom 19. stoljeća već dvadeset biblioteka bilo aktivno. Do kraja 19. stoljeća skoro svaka prijestonica u Evropi ima svoju nacionalnu biblioteku. Te biblioteke postaju simbol nacionalnog ponosa, kao i znak prepoznavanja kulturnog, društvenog i ekonomskog života zemlje.
Najstarija biblioteka na našim prostorima je ona koju je osnovao slavni Gazi Husrev-beg, davne 1537. godine u Sarajevu. Osnivanje biblioteka, izgradnja bolnica, sirotišta, javnih kupatila, škola (medresa) i drugih institucija od općeg interesa obilježje je islamske uprave na ovim prostorima.
 Dr. hfz. Safvet Halilović Autora ovog teksta vezuju posebne uspomene na Sarajevsku Vijećnicu. Naime, dok je bio učenik Gazi Husrev-begove medrese u Sarajevu (generacija 1983-1987), u drugom razredu Medrese, krajem 1984. godine, počeo je učiti hifz Kur'ana. To je potrajalo naredne dvije godine. Njegov muhaffiz je bio hafiz Hamdija-ef. Begić, tada profesor kiraeta u Medresi i nekadašnji imam i hatib Begove džamije u Sarajevu. Hafiz Hamdija tada je stanovao u jednom malom stanu, odmah uz Vijećnicu, tako da je mladi učač hifza Safvet Halilović, svoja preuslušavanja novonaučenih stranica, a kasnije i cijeloga Kur'ana, imao u tom stanu, tik uz Vijećnicu. Zapravo, preslušavajući napamet stranice Kur'ana časnog, on je doslovce, cijelo vrijeme, gledao upravo u Sarajevsku Vijećnicu, koju su zlotvori zapalili u granatiranju koje se desilo nekoliko godina kasnije. To je dalo jednu posebnu povezanost s tim prelijepim zdanjem. Ovaj tekst podsjeća na važnost Sarajevske Vijećnice u kulturnoj baštini naše Domovine. |
Gazi Husrev-begova biblioteka je sagrađena u sklopu velike Gazijine zadužbine (vakufa) koji je obuhvatao džamiju, školu (medresu), hanikah i brojne druge institucije od opće društvene koristi i značaja. Gazijina biblioteka, uz druge biblioteke koje su formirane pri mnogim bosanskohercegovačkim medresama i džamijama, kao i pojedinim katoličkim samostanima i pravoslavnim manastirima, ustvari, predstavlja dostojnog prethodnika Narodnoj biblioteci Bosne i Hercegovine koja će se osnovati nakon završetka Drugog svjetskog rata, 1945.godine.
Godine 1951. Narodna biblioteka smještena je u prostorije Vijećnice, a Zakonom o bibliotekama Bosne i Hercegovine, donesenim 1957. godine, Biblioteci je pridodata i univerzitetska funkcija, pa je tako nastala Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine. Prva univerzitetska čitaonica u okviru Vijećnice otvorena je 1964. godine, sa tri stotine sjedišta. Taj broj će kasnije znatno porasti tako da je, od trinaest hiljada studenata – koliko ih je bilo na Sarajevskom univerzitetu prije rata – usluge NUB-a koristilo oko četiri i po hiljade studenata.[2]
Prije otpočinjanja agresije na Bosnu i Hercegovinu, Nacionalna i univerzitetska bibilioteka Bosne i Hercegovine u Sarajevu imala je oko tri miliona bibliotečkih jedinica. Ova građa je bila smještena na više lokaliteta u gradu, a glavnina fonda nalazila se u sarajevskoj Vijećnici.
U osnovnom fondu Vijećnice bilo je 850 hiljada knjiga, a Biblioteka je posjedovala 18 hiljada naslova časopisa, domaćih i inostranih, kao i 11 hiljada naslova novina.
U Vijećnici je, osim osnovnog fonda knjiga i časopisa, bila smještena i građa koja po svojoj prirodi i sadržaju pripada tzv. Specijalnim zbirkama. U ovu zbirku, koja, također, spada u osnovni fond, prikupljeno je više od 170. 000 jedinica i bila je raspoređena u nekoliko podzbirki. Specijalne kolekcije NUB BiH do požara nastalog kao posljedica srpskog granatiranja (25.08.1992.) sadržavale su građu od posebne vrijednosti u formi rukopisa i rariteta (rijetkosti) u najširem smislu. U ove kolekcije bili su uključeni i nestandardni oblici zapisa kao što su kartografski, notni, zvučni, likovni itd. Sva ova građa bila je razvrstana u šest zbirki: rukopisnu, zbirku rariteta (rijetkosti), doktorskih disertacija u rukopisu, kartografsku, muzičku i grafičku zbirku.
Zbirke rukopisa i rariteta, u pravilu, među specijalnim kolekcijama imaju najveću vrijednost s obzirom na svoj sadržaj a nerijetko i formu, odnosno izgled publikacija ukoliko se radi o luksuznim, svečanim i iluminiranim primjercima. Rukopisne zbirke NUB BiH bile su veoma raznovrsne, kako po sadržaju tako i grafiji i jezicima na kojima su pisane ili štampane. Osim latinicom i ćirilicom te zbirke su pisane bosančicom, arebicom, glagoljicom i staroslovenskim pismom. Osim bosanskog bili su zastupljeni još arapski, turski, perzijski, latinski, njemački, italijanski i drugi jezici.
Rukopisna zbirka je imala oko tri hiljade rukopisa koji su sadržajno bili grupisani u tri podzbirke: arhivsku, orijentalnu i književno-historijsku.
Arhivsku zbirku činilo je nekoliko tematski zaokruženih arhivskih cjelina kao što su arhiv Mehmed-bega Kapetanovića Ljubušaka, dr. Jovana Kršića, kulturno-prosvjetnih društava “Napredak” i “Prosvjeta”, kao i manje arhivske jedinice i pojedinačni dokumenti.
 |
Orijentalna zbirka sakupljala je oko pet stotina kodeksa pisanih na arapskom, turskom i perzijskom jeziku u periodu od 17. do 19. stoljeća, pretežno iz oblasti društvenih i, manjim dijelom, prirodnih nauka.
Književno-historijskoj zbirci, uz niz pojedinačnih dokumenata vezanih za znamenite bosanskohercegovačke ličnosti, najveću vrijednost daje zbirka dokumenata pisanih bosančicom. Veći dio ovih rukopisa odnosi se na Poljičku republiku iz 16. stoljeća, a ostalo su pojedinačna pisma iz međusobne korespodencije koju su vodili bosanski begovi, katolički i pravoslavni svećenici, služeći se obično ovim pismom koje se, stoga, nazivalo i begovica. U književno-historijskoj zbirci nalazile su se i priče o kraljici Esteri, na hebrejskom jeziku, u obliku svitaka na pergameni.
Zbirka rariteta (rijetkosti) je prije vandalskog granatiranja Vijećnice brojala oko četiri hiljade knjiga. Podzbirke su bile razvrstane prema stoljećima i prema razvoju štampe.
Incunabule su imale najveću vrijednost. Biblioteka je imala četiri knjige ovakve vrste štampane u Veneciji i Tubingenu. Vrednije knjige ovog perioda bila su dva Zbornika za putnike venecijanske štamparije Božidara Vukovića, te mnoge druge.
17. i 18. stoljeće period je koji je, između ostalog, obilježen knjigama bosanskih franjevaca, a 19. stoljeće predstavlja za bosanskohercegovačku štampanu knjigu doba njenog rađanja. Tada se, najprije u Sarajevu a potom i Mostaru, ubrzano razvija štamparstvo i u tom vremenu nastaju prve bosanskohercegovačke knjige i periodika štampana na ovom tlu. Iz tog razloga publikacije ovog doba štampane u Bosni i Hercegovin imaju obilježje rariteta. Zbirka rariteta u NUB BiH prije požara 25. avgusta posjedovala je gotovo sve knjige i periodiku koja je štampana u Vilajetskoj štampariji u sarajevu(1866.-1878.) i štampariji Katoličkog poslanstva, odnosno Tiskari don Frane Miličevića u Mostaru (1872.-1896.). U ovu podzbirku bile su uključene i knjige hadži Muharem-efendije Bošnjaka koji je živio u Istanbulu, alhamijado tekstovi i druge vrijedne knjige univerzalnog značaja.
Dvadeseto stoljeće je u zbirci rariteta bilo predstavljeno najrazličitijim bibliografskim izdanjima od faksimila najvrijednijih rijetkosti svjetskog značaja, originalnih malotiražnih djela do mini knjiga i slično.
Zbirka doktorskih disertacija u rukopisu brojala je oko deset hiljada doktorskih disertacija odbranjenih na univerzitetima širom bivše Jugoslavije u periodu poslije Drugog svjetskog rata, iz svih oblasti znanja. Također, u ovu zbirku ulazi i manji broj teza odbranjenih u drugim zemljama, naročito Njemačkoj i Švicarskoj.
Kartografska, muzička i grafička zbirka koja je potpuno i zauvijek nestala u plamenu brojala je preko sto pedeset hiljada najrazličitijih i starih geografskih karata, planova i atlasa, muzikalija, gramofonskih ploča i kaseta, fotografija znamenitih bosanskohercegovačkih ličnosti, zatim sedamdeset hiljada razglednica, grafika i raznog grafičkog i drugog materijala.
 |
Stanje nakon 25. avgusta 1992.
U katastrofalnom požaru koji je zahvatio Vijećnicu nakon srpskog granatiranja 25. avgusta 1992. godine izgorjelo je više od 80% bibliotečke građe koja se u to vrijeme nalazila u Vijećnici. U požaru su nestale neprocjenjive vrijednosti, naročito iz zbirke bosanskohercegovačke periodike i monografskih publikacija, te dijelova Specijalnih zbirki, kao i veoma bogate zbirke monografija i perodike sa područja bivše Jugoslavije. Nenaknadiv gubitak je bh. periodike i monografskih publikacija, naročito iz starijeg perioda, jer je teško pretpostaviti da će se ta literatura moći naći negdje u svijetu u onom obimu kakavom ga je posjedovala Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine.[4]
Michael A. Sells, rukovodilac Odjeljenja za religiju na koledžu Haverford u američkoj državi Penssylvaniji, u svojoj knjizi Iznevjereni most, religija i genocid u Bosni, opisujući spaljivanje Nacionalne biblioteke, napisao je:
“Sa svojih položaja na planini neposredno iznad Nacionalne biblioteke Bosne i Hercegovine u Sarajevu, srpska je vojska 25. avgusta 1992. godine počela granatama zasipati zgradu biblioteke. Tokom slijedećih nekoliko dana, za vrijem najvećeg spaljivanja knjiga u svremenoj ljudskoj povijesti, plamen je progutao više od milion knjiga, više od sto hiljada rukopisa i rariteta[5], kao i stoljeća historijskih zapisa o Bosni i Hercegovini. Dobrovoljci su formirali ljudski lanac ne bi li spasili što se moglo spasiti… Danima je gusti crni oblak pepela visio nad gradom, a stanovnici su u vlastitoj kosi i odijelu nalazili komade ugljenisanog papira ili pepeo spaljenih knjiga i rukopisa… Uništenje Nacionalne biblioteke bila je samo jedna komponenta u sistematskoj kampanji kulturnog istrebljenja. Tri mjeseca prije toga, 17. maja 1992. godine, srpska vojska usmjerila je svoje cijevi na Orijentalni institut u Sarajevu, gdje je bila pohranjena najveća zbirka islamskih rukopisa na balkanu. Spaljeno je više od pet hiljada rukopisa na hebrejskom, perzijskom, arapskom, otomanskom turskom i arebici (slavenski pisan arapskim pismom). Zatim je srpska vojska peusmjerila vatru na Zemaljski muzej, pogodila ga više puta i uništila veliki dio njegovih eksponata…
Granatiranje ovih kulturnih institucija bilo je smišljeno. One su probrane za uništenje i vrlo precizno bombardirane. Njihova okolina je nedirnuta. Tokom jednog od brojnih granatiranja Zemaljskog muzeja, srpski artiljerci su promašili zgradu i pogodili hotel Holiday Inn neposredno ispred Muzeja. Kate Adie, izvještač za BBC, kasnije je intervjuirala nadležnog srpskog oficira. Kada ga je upitala zašto je gađao Holiday Inn, glavno sjedište novinara u Sarajevu, oficir se ispričao i objasnio da je nišanio na Muzej i da je greškom pogodio hotel.”[6]
Uništavanje i spaljivanje biblioteka koje su muslimani osnivali i podizali tokom povijesti na prostorima koji su bili pod njihovom vlašću nije novina. Nakon pada Bagdada 1258./656. h. godine, mongolski osvajači su iz bagdadskih biblioteka iznosili knjige i bacali ih u vode Tigrisa praveći na taj način mostove preko kojih su prelazili.
 |
Poslije pada Granade, posljednjeg muslimanskog uporišta u Španiji (u kojoj su muslimani imali državotvorni status blizu osam stoljeća), započeo je sistematski progon muslimana Španije koji je trajao preko stotinu godina, od 1492. do 1609. godine. To poglavlje evropske povijesti je sramotno skrivano. U tom vremenu, Inkvizicija je (po)činila takve zločine i umorstva od kojih se ledi krv u žilama. Hiljade ljudi je skapalo od gladi tokom progona, a ništa manje se udavilo u pretpanim brodovima. Mnogo, mnogo svijeta je skončalo u progonima. Ne znajući kakva ih užasna sudbina čeka, ovi nesretnici su često za sobom ostavljali sitnu djecu, misleći da im je veći rizik povedu li ih sa sobom. Samo u Valenciji, nađeno je četiri hiljade djece, ucviljenih, bez roditelja…
Uporedo s genocidom protiv španskih muslimana koji je trajao oko 120 godina, sprovođena je strategija uništavanja njihove kulture, znanja i povijesti putem spaljivanja knjiga i biblioteka koje su oni osnivali diljem Pirinejskog poluostrva.
Opisujući atmosferu i način sistematskog istrebljenja španskih muslimana i zatiranja traga njihovoj kulturi, Tarik Ali, autor historijsko-porodičnog romana Sjene narova drveta, napisao je:
“Prvog dana decembra 1499. godine, kršćanski vojnici su pod komandom peterice vitezova upali u stotinu i devedest pet gradskih bibilioteka i palače za koje se znalo da kriju poznatije zbirke. Oduzeto je sve što je bilo ispisano arapskim pismom. Dan prije toga, učenjaci u službi Crkve nagovarali su Cisnerosa da iz svoga edikta isključi tri stotine rukopisa. Složio se, pod uvjetom da ih smjeste u novu biblioteku koju je kanio osnovati u Alcali. To su u uglavnom bili arapski medicinski i astronomski priručnici. Prestavljali su najznačajnija dostignuća u tim i bliskim im naukama od najstarijih vremena. Tu je bio najveći dio građe koja je sa poluotoka El-Endelus i sa Sicilije krenula put ostalih djelova Evrope, da bi tamo utrla put renesansi.
Nekoliko hiljada primjeraka Kur’ana, uz učene komentare i teološka i filozofska razmišljanja o njegovim vrijednostima i zagonetnostima – sve urađeno u izuzetnoj kaligrafiji – uniformirani ljudi su sumce izdvojili. Rijetki rukopisi od največe važnosti za cjelokupnu arhitekturu intelektualnog života El-Endelusa, skupljeni su, bez ikakva reda, na gomile i natovareni na leđa vojnika. Cjeli taj bogovetni dan vojnici su gomilali stotine hiljada rukopisa. Kolektivna mudrost cijelog poluotoka ležala je na starom trgu svile ispod Bab ul-Ramle. (…) Bogato uvezane i ukrašene knjige bile su dokaz umijeća Arapa ovog poluotoka, što je uveliko nadmašivalo standarde kršćanskih samostana. Njihov sadržaj je bio predmet zavisti učenjaka diljem Evrope. O, kako je veličanstvena gomila knjiga ležala pred stanovnicima ovoga grada!”[7]
 |
U tekstu “Muslimani – mučenici kršćanskog istrebljenja”, objavljenom u Guardianu od 11. juna 1992., Rana Kabbani piše:
“Ako se historija ponavlja, čini se da to evropska historija čini više od drugih. Dok obilježavamo petstotu godišnjicu događaja iz 1492. godine, pristižu nam vijesti o zločinima protiv bosanskih muslimana, sablasno nas podsjećajući na zločine koje je prije pet stotina godina počinila Kastilja, u svom ‘pobjedonosnom’ pohodu ‘etničkog čišćenja’. (…) Za tragediju španskih Jevreja sada znamo; koliko je Evropljana, međutim, svjesno da su i španski muslimani bile žrtve Inkvizicije? (…) Oduzeta im je njihova zemlja, njihova imovina. Mnogo djece je bilo oteto i podijeljeno kršćanima, da im služe kao roblje. I, najzad, 1609. godine Španija je prognala i blizu milion Španaca muslimanskog porijekla, narod koji se više od stotinu godina bio odrekao svoje vjere i pripadao katoličanstvu, govorio samo i jedino španski jezik, i narod koji nije znao za drugu domovinu do Španije. A ipak, o događajima što su se zbili 1492. i 1609. godine, učenici u evropskim školama rijetko uče…”
Fussnote:
1] Enes Kujundžić, Stanje i perspektive obnove Nacionalne i Univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine, članak objavljen u ediciji Bibliotekarstvo, Godišnjak bibliotekara Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1997., str. 11.
2] Ibid., str. 13.
3] Podaci vezani za fondove Nacionalne i Univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine spomenuti u ovom prilogu navedeni su prema: Fahrudin Kalender: Stanje fondova Nacionalne i Univerzitetske biblioteke BiH prije i poslije katastrofalnog požara, članak objavljen u ediciji Bibliotekarstvo, godišnjak bibliotekara Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1997., str. 26-29; Amra Rašidbegović: Specijalne zbirke NUB-a, članak objavljen u istoj ediciji, str. 30-32.
4] Fahrudin Kalender: cit. članak u Godišnjaku bibliotekara Bosne i Hercegovine, 1997., str. 29.
5] Broj od preko milion spaljenih knjiga, rukopisa i rariteta Nacionalne biblioteke spominje još jedan zapadni (nemuslimanski) autor. Riječ je o španskoj spisateljici, Mariji Rose Meconal, autorici knjige Ornament svijeta (vidjeti: Aziz Kadribegović: Preporod, islamske informativne novine, br. 759-760, 15. juli 2003.).
6] Michael A. Sells: Iznevjereni most, religija i genocid u Bosni, Sarajevo, 2002., str. 15-17, uz redakcijsko rezimiranje.
7] Tariq Ali: Sjene narova drveta, Sarajevo, drugo izdanje, str. 16-17.
