Plavsko jezero

Alipašini izvori

Fatih HADŽIĆ: Između Plava i Gusinja se prostire lijepa i pitoma ravnica, koju presijecaju rijeke i rječice: Grlja, Vruja, Dolja, Grnčar i Ljuča. Sve one se direktno ili preko rijeke Grnčar ulivaju u Plavsko jezero iz kojeg izvire Rijeka Lim. U Plavu se i dan danas prepričavaju priče da su Austrijanci i Slovenci 80-tih godina prošlog vijeka dali ocjenu da su Plavsko jezero i uopšte plavsko-gusinjski kraj, Bogom dani za razvoj turizma.

Plavsko-gusinjski kraj je poznat po tome što jedini u Sandžaku ima dva prirodna jezera - Plavsko i Hridsko, kraj povoljnog geografskog položaja u smislu razvoja planinskog, jezerskog i riječnog turizma, lova i ribolova, kajaka i raftinga. Istorijski posmatrano Plav i Gusinje su nastali na raskrsnici puteva Skadar-Peć, Skadar-Mitrovica, Skadar-Novi Pazar, Skadar-Akovo, Taslidža, Sarajevo. Čuveni su po bici na Nokšićima, pokrštavanju i genocidu nad Bošnjacima i Albancima 1912. i 1913.godine. Karakteristična bošnjačka arhitektura, kule, džamije, planinski vijenci, prirodne ljepote, veliki privredni i turistički potencijali, brojna dijaspora.

Geografski položaj
Plavsko-gusinjski kraj se nalazi u južnom Sandžaku (u Crnoj Gori), na 950 metara nadmorske visine^[1], a čine ga grad Plav koji je i sjedište današnje Opštine Plav, varošica Gusinje, te dvadesetak sela. Grad Plav se nalazi jugoistočno od Plavskog jezera, a varošica Gusinje zapadno od ovoga jezera. Inače i Plav i Gusinje su smješteni sjeverno od planinskog lanca Prokletije na granici sa sjevernom Albanijom. Dakle, do Plava i Gusinja se može doći ako pođemo od Novog Pazara: preko Rožaja, Berana, Andrijevice, Murina i stiže se u Plav. Ukupna kilometraža Novi Pazar – Plav iznosi oko 130 km.
Između Plava i Gusinja se prostire lijepa i pitoma ravnica, koju presijecaju rijeke i rječice: Grlja, Vruja, Dolja, Grnčar i Ljuča. Sve one se direktno ili preko rijeke Grnčar ulivaju u Plavsko jezero iz kojeg izvire Rijeka Lim. U Plavu se i dan danas prepričavaju priče da su Austrijanci i Slovenci 80-tih godina prošlog vijeka dali ocjenu da su Plavsko jezero i uopšte plavsko-gusinjski kraj, Bogom dani za razvoj turizma. Čak sa boljim uslovima nego što su ih imali Bohinjsko i Bledsko jezero u Sloveniji. Tu su pored Plavskog jezera, Ali-pašini izvori, planina Visitor, Hridsko jezero, Prokletije, Rijeka Lim. Ovdje postoje izvanredni uslovi za lo vi ribolov, planinski i jezerski turizam, sportove na vodi, splavarenje, rafting, kajak, kanu i sl. Ali, na žalost, ova opština kao da je bila kažnjena od strane bivših komunističkih vlasti (danas je stanje još gore), uvijek se, po razvijenosti nalazila na posljednjem mjestu među opštinama bivše Jugoslavije, odnosno danas Sandžaka, Crne Gore i Srbije.

Stanovništvo
Prema popisu stanovništva iz 2003.godine, opština Plav je imala 13805 stanovnik^[2], od toga Bošnjaci 6809 (49,3%), Muslimani 788 (5.7%), Albanci 2719 (19.7%), Srbi 2613 (18.9%), Crnogorci 765 (5.4%), i ostali 111 (0.8%).
Vjerska pripadnost je bila takva da se od ukupnog broja stanovnika - 13805, kao pripadnici vjere islama izjasnilo 10246, kao pravoslavni 3348, katolici 98, ostali 113^[3]
Da govori srpskim jezikom izjasnilo se 3522, crnogorskim jezikom 810, albanskim jezikom 2693, bošnjačkim jezikom 6500 i bosanskim jezikom 192.^[4]
Inače Opština obuhvata prostor od 486 m2.
Karakteristika Plava i Gusinja jeste i ta da su to gradovi-naselja sa najviše iseljenih stanovnika u sandžaku. Oko tri četvrtine Plavljana i Gusinjana se nalazi u Americi i drugim zemljama zapada, kao i Turskoj, BiH, Sloveniji i sl. a samo jedna četvrtina se nalazi u ovoj opštini.
Sve je ovo imalo uticaja na privredni razvoj ove sredine, tako da je pravo čudo kako ljudi iz ovoga kraja uopšte preživljavaju. No o ovim specifičnostima, ćemo, akobogda pisati drugom prilikom.

Naseljena mjesta
Bogajići, Brezojevica, Dosuđe, Đurička rijeka, Glavice, Gornja Rženica, Grnčar, Gusinje, Hoti, Koljenovići, Kruševo, Malo Selo, Martinovići, Mašnica, Meteh, Murino, Nokšići, Plav, Prnjavor, Rudo Polje, Skić, Velika, Višnjevo, Vojno Selo, Vusanje i Završ.

Istorijski osvrt
Naziv Plav, prema jednoj legendi, povezuje se sa imenom rimskog imperatora Flaviusa^[5] a Gusinje je dobilo ime po Austinu.^[6] Prema nekim istraživačkim radovima kaže se da postoje „tragovi starog naselja: komadi stubova i skulptura, temelji od kuća...“^[7] Za „Gradac“ i „Čeligrad“ predanje kaže da su iz rimskog doba.^[8] O prisutnosti Rimljana na ovim prostorima govori jedan broj naziva planina i rijeka i to: Lim od limes (granica), planina Visitor od riječi visitare (posjetiti), i dr. Na prostoru na kojem se danas nalazi Gusinje pronadjene su cijevi od nekadašnjeg vodovoda, ali se ne može sa sigurnošću tvrditi da li su iskopane cijevi iz rimskog ili osmanlijskog perioda.^[9]
Poslije Kosovskog boja 1389.godine, Osmanlije su uspostavili carinske i sudske organe u Srbiji, a i Lukavici pod Durmitorom i na carinarnici na Limu.^[10]
Osmanlije su se nalazile na ovim prostorima još krajem XIV vijeka, što potvrđuje opis „Oblast Brankovića“ gdje nalazimo subašu Plava, Sulejman-bega. Tada je izgrađena i prva džamija.^[11]
Turci su bili onemogućeni unutrašnjim sukobima kako bi na ovom području uspostavili vlast, te su tek 1455.godine u potpunosti ovladali ovim krajem, kada su osvojili Budimlju i Bihor.^[12] Godine 1485., Osmanlije su sprovele prvi popis u Skadarskom sandžakatu koji je imao četiri kaze (okruga) i to: Skadarsku, Podgoričku, Pećku i Bihorsku u čijem sastavu su bili Plav i Gusinje. Plavski vilajet je bio najnaseljeniji kraj u Limskoj dolini.
Islam se na ovim prostorima počeo širiti tek početkom XVII vijeka. Taj proces bio je u neposrednoj vezi sa izgradnjom Gusinja prije 1612. i Plava 1619.godine, što je bilo propraćeno čestim pobunama albaskog plemena Keljmendi i njihovim prodorima u plavsko-gusinjsku dolinu. Govori se da je ovo pleme još od kraja XV i tokom XVI vijeka imalo svoju plemensku upravu.
Već krajem XVI i početkom XVII vijeka spominje se otkazivanje poslušnosti ovog plemena osmalijskoj vlasti.^[13] Pored lošeg ekonomskog položaja ovog plemena, koji ih je tjerao na nasilje i pljačku i, time, rješavanje svojih materijalnih problema, prisutan je bio i spoljnji faktor, tj. katolička crkva, koja ih je tjerala da budu stalno u sukobu sa Osmanlijama držeći ih kao pomoćnu snagu Mletačke Republike. Da bi spriječila upade ovih plemena, Osmanlijska vlast se odlučila da sagradi dva grada sa brojnim vojnim posadama. Inicijativa za izgradnju ovih gradova potekla je od bosanskog valije. Za Plav se kaže da je njegovo podizanje okončano 1619.godine, kada se i pominje prvi put kao naseljeno mjesto a do tada je postojala Plavska nahija. Gusinje je izgrađeno u obliku latiničnog slova „L“. Iz trgovačkog centra pruža se 9 ulica koje sve povezuje jedna kružna saobraćajnica od mjesta zvanog „Haus“ do Čekića džamije.
Plav je izgrađen na brežuljkastom terenu u kojem dominira Redžepagića kula, koja nije služila samo za stanovanje već i za odbranu. Ističe se da je tokom XVII vijeka u Plavu postojao i lokalni trg na kome se prodavalo žito.^[14]

Medresanti Kraljeve medrese u Skoplju
I pored svih nedaća koje su preživljavali, Plavljani i Gusinjani su uvijek, kroz svoju burnu istoriju, pokazivali želju za životom, za opstankom, vitalnost, inventivnost i kreativnost. Naročito su bili okrenuti svojoj vjeri i naciji, svom zavičaju, ali svakako i nauci i obrazovanju. Interesantno je napomenuti da je bio značajan broj ljudi iz ovoga kraja, koji su završavali vjerske škole. Ovaj kraj je imao svoje čuvene hodže i imame i druge ugledne ljude. Na primjer kada je Kraljevina Jugoslavija 20-tih i 30-tih godina prošlog vijeka osnovala čuvenu Kraljevu medresu u Skoplju, shodno procentu stanovništva, iz Plava i Gusinja je najviše bilo upisanih u ovu medresu na području čitave države. Medresanti Kraljeve medrese iz Plava i Gusinja, njih 52 su bili:
Redžepagić Abaz; Šahmanović Idriz; Bajrektarević Haso; Omeragić Iso; Redžepagić Ahman; Redžepagić Hamdija; Šabović Esad; Redžepagić Numan; Bander Smajle; Bicić Mahmud; Šahmanović Hajro; Bašić Bećo; Metović Bajram; Lešnjanin Haso; Šehović Jakub; Ganić Ibrahim; Laličić Ishak; Nikočević Aljo; Radončić Rustem; Redžepagić Emin; Redžepagić Šaban; Šabović Hakija; Šabović Zuhdija; Lucević Nazif; Vodopić Ramo; Redžepagić Jusuf; Redžepagić Ahmed; Omeragić Huso; Redžepagić Ibrahim, Redžepagić Bejto; Hadžialević Aljo; Čekić Osman; Šujak Salih; Memić Mustafa; Avdić Aljo; Mulić Redžep; Nikočević Džafer; Redžepagić Omer; Redžepagić Ragib; Redžepagić Enver; Šabović Harun; Hadžialević Ramo; Šarkinović Mehmed; Šarkinović Mehmed; Šarkinović Arif; Laličić Salih; Mekuli Ahmed; Mekuli Hasan; Djukanović Ramo; Radončić Hasan; Omeragić Džafer; Medunjanin Amir.

Doktori nauka iz plavsko-gusinjskog kraja
Naučnu krugovi u Sandžaku, a i šire, govore da su Plav i Gusinje gradovi, koji, srazmjerno broju stanovnika, imaju najviše doktora nauka, računajući čitav prostor nekadašnje Jugoslavije. „Na daleko je čuvena činjenica, da plavsko - gusinjsko - murinski kraj, je pravi rasadnik kadrova iz raznih znanstvenih (naučnih) disciplina: Na osnovu više konsultacija, sa raznim subjektima i kolegama, dobili smo impozantan podatak iz ovog regiona, da je na raznim univerzitetima i sveučilištima doktoriralo preko sedamdeset ljudi. Okolnosti političke presije su bile takve, da ni jedan od spomenutih znanstvenika i doktora znanosti, nikad nije mogao dobiti adekvatno mjesto u zavičaju u kojem je ponikao.“^[15]
Doktori nauka iz Plava i Gusinja su:^[16] Dr Halil Ahmetaj, medicina; prof. dr Ibrahim Ahmetaj, geografija; dr Mehmed Ahmetaj, albanalogija; dr Budimir Babović, politologija; dr Hakija Bašić, medicina; dr Faik Bajrović, medicina; prof dr Bajazit Bektešević, stomatologija, dr Mirko Brković, agronomija; prof. dr Smail Čekić, istorija; Prof. dr Šefkija Čekić, organizacione nauke; prof. dr David Dašić, ekonomista i diplomata; prof. dr Vučić Dašić, matematika i poezija; prof dr Jusuf Dedušaj, medicina; dr Abedin Deljanin, tehničke znanosti; prof. dr Dragan Filipović, elektrotehnika; dr Džemail Ferhatović, biologija; prof dr Abedin Ferović, pravne nauke; dr Muj Gjonbalaj,ekonomista; prof dr Boro Gojković, filozofija; prof dr Dojčilo Gojković, filozofija; dr Gojko Gojković, ekonomija; prof. dr Ejub Hot, tehničke nauke; Dr Milivoje Jašović, ekonomija i agronomija; prof dr Žarko Jašović, kriminologija; dr Slobodan Jokić, ekonomija; dr Vera Jokić, pravne znanosti; prof dr Vujadin Jokić, filozofija i estetika; dr Zuvdija Kandić, medicina; dr Marko Knežević, turizmologija i geografija; dr Agan Kojić, agronomija; prof. dr Šefket Krcić, filozofija i književna estetika; dr Miomir Krdžić, medicina; prof dr Ibrahim Kukaj, ekonomija; prof. dr Šerif Kukaj, ekonomija; dr Aleksandar Laban, agronomija; dr Miloš Laban, matematika; prof. dr Vujica Lazović, ekonomija; dr Žarko Lekić, ekonomija; akademik dr Esad Mekuli, veterina i književnost; dr Mustafa Memić, istoričar; dr Fejzo Mulamekić, medicina; dr Edin Nikočević, atomska fizika; prof. dr Kemal Nikočević, tehničke nauke; prof. dr Blagoje Novićević, ekonomija; prof. dr Vuk Ognjanović, ekonomija; prof. dr Sato Oljević, tehničke nauke; prof. dr Marica Otašević, biohemija; prof dr Vujadin Otašević, sudska medicina; dr Budimir Petrović, agronomija; dr Faruk Radončić, vojne nauke; dr Batrić Radenović, agronomija; dr Dragan Radenović, filozofija i primijenjena umjetnost; dr Bajram Redžepagić, medicina i književnost; prof. dr Bejto Redžepagić, ekonomija; dr Dževdet Redžepagić, stomatologija; dr Husnija Redžepagić, agronomija; akademik dr Jašar Redžepagić, pedagog; dr Murat Redžepagić, teh.nauke; dr Safet Redžepagić, ekonomija; dr Samir Redžepagić, medicina; dr Sead Redžepagić, stomatologija; dr Sulejman Redžepagić, diplomatija; dr Ranko Simonović, medicina; akademik prof dr Ljubiša Stanković, elektrotehnika; dr Srdjan Stanković, elektrotehnika; akademik prof dr Branislav Šoškić, ekonomista; dr Tomović, geologija; dr Miloje Vuković, istorija; akademik dr Branko Zogović, medicina; dr Dragoljub Zogović, geologija; dr Momčilo Živaljević, agronomija; akademik dr Redžeo Qosja, književnik; kao i brojni drugi iz mlađe generacije, posebno potomci emigranata koji su stekli magistarska i doktorska zvanja na prestižnim univerzitetama u državama Evrope, SAD, Australije...

Uništena arhitektura
O nekadašnjoj, veoma prepoznatljivoj arhitekturi Plava i Gusinja, kao, nažalost i mnogih drugih sandžačkih naselja, možemo govoriti samo u vremenu prošlom. Da nije grafika i crteža Ibrahima Rekovića, možda ne bismo umjeli ni da sanjamo o ljepoti bošnjačke kuće iz ovih krajeva.
U svežoj atmosferi plavetnila i zelenila oko Plavskog jezera, okružen velikim, od snijega prošaranim planinama , osnovni ton pejzažu davali su strmi, drveni krovovi razbacanih brvnara po neravnom terenu. Plav je jedna kompleksna cjelina u kojoj su se susretale ljepota prirode i ljepota brvnara, kojim su dominirale džamije sa lijepim drvenim minaretima. Grad Plav je u prošlosti bio grad muzej. Da je Zavod za zaštitu spomenika kulture i najmanjom intervencijom, prostom administrativnom zabranom rušenja izrazitih starih zgrada, na području dva lokaliteta Plava i Rožaja, pokušao da utiče na njihovu daljnju sudbinu, možda bi danas oba naselja bila, sa Dubrovnikom i Kotorom, uvrštena u spisak svjetske istorijske baštine. Jer se radilo o jedinstvenim ambijentima, od analognih planinskih naselja slovenačkih, švajcarskih ili francuskih Alpa.^[17]
Žalosno je da su ovo kulturno blago rušili i porušili njegovi vlasnici, ne iz potrebe nego iz nehata, zbog nepoznavanja i nepoštovanja svojih starih, arhitektonskih vrijednosti, dok su vlasti prećutno dozvoljavale ovo uništavanje i ništa nisu uradile da bi se te vrijednosti sačuvale.

Dizdarevića grad
Čuveni Dizdarevića grad se nalazio u centru Plava, a sagrađen je početkom XVI stoljeća.^[18] Sagradili su ga preci begova Redžepagića. Nazvan je po čuvenom upravitelju grada - Dizdaru. Sagrađen je bio od tvrdog materijala. Unutar zidina je podignuta i Stara džamija koja je sačuvana do današnjih dana. U blizini ovog grada postojala je i Sahat kula, koja se nalazila na mjestu na kojem se danas nalazi pošta. Sahat kula je bila visine 30 metara. Interesantno je da su Dizdarevi potomci sredinom XX stoljeća porušili ovaj grad radi dodvoravanja crnogorskoj vlasti.^[19] Krajem 50-ih i početkom 60-ih godina, materijal sa Dizdareva grada je odnošen u Brezojevice, od kojeg je zidano „Državno dobro“ - ovčarnici i govedarnici, koji i dan-danas stoje neupotrijebljeni. Ovo zdanje je nekada Plav činilo gradom,^[20] Ovaj grad je jedino ostao u potpunosti sačuvan na crtežima i grafikama Ibrahima Rekovića i čeka nadležne da se sjete ga obnove i da mu vrate stari sjaj.^[21]

Dizdarevića grad (Ibrahim Reković, grafika)

Trgovački centar Plava
Ansambl malih objekata, (koji su činili tržni centar) velike i privlačne izrazitosti, uništen je radi beznačajnih „modernih zgrada“. Međutim sve je moglo biti ukomponovano interpolacijom, bez narušavanja ove ekspresivne saglasnosti. Na ovom mjestu su danas smješteni hotel i autobuska stanica.

Trgovački centar Plava.

Knjižnica u Plavu
Jadan od najstarijih kulturno-istorijskih spomenika u Crnoj Gori ove vrste, bila je nedavno uništena Stara knjižara u Plavu (slika 3), koju je 1471. godine,^[22] podigao plavski beg Zejnel Dizdar. U brvnari je bila čitaonica i knjižara, a sagrađena je na desetak metara od njegovog utvrđenja “Dizdarevića grad” u okviru čijih zidina je sagrađena iste godine i Stara džamija. Dizdari plavskog grada su bili Redžepagići. Nažalost, ovaj vrijedni i, nesumnjivo, najstariji kulturni objekat ovih prostora, nije sačuvan da svjedoči kako su ljudi ovih prostora prije više od pet stoljeća cijenili knjigu.

Stara knjižnica (I. Reković)

Han u Gusinju
Gusinjski han je danas tipična drvena struktura, ali izmijenjen plan jer se radi o zgradi komercijalnog značaja. Na prvom spratu je imao tri lokala, sa tri ulaza i tri drvena “izloga” (na fotografiji su zatvoreni) – ćepenka. Zatvoreni drveni kapci otvaraju se prema gore i prema dolje. Gornji dio se kači za tavanicu , a donji ostaje u vodoravnom položaju i služi kao platform za izlaganje robe. Demoliran je prije nekoliko decenija.

Stari han u Gusinju

Kuće
Planinska okolina, sva u šumama, kamen na licu mjesta iz Đuričke rijeke, nudili su obilje materijala za izgradnju. Zato se u Plavsko-gusinjskom kraju razvio tip naselja sa kućom sagrađenom od masivnog kamena, u donjem, i drveta u gornjem nivou. Kuće su uvijek odmaknute od ulice. Na uličnu liniju se postavljaju mali sporedni objekti sagradjeni od drveta kao što su šupe za drva i pomoćne štale.
Kuće su imale svoje avlije koje su ograđivane. Ogradu avlije prema ulici sačinjavaju pleteni koševi za kukuruz – salaši.^[23] Ovi salaši su uzrok velikih, izrazito drvenih, monumentalnih ulaznih kapija, jer su prenošeni kroz ove kapije.
Plavska urbana struktura nije bila izraženo podijeljena u mahale, ili barem nije naglašena odgovarajućim rasporedom lokacija džamija.^[24]

Stara kuća u Plavu, (I. Reković)

Konfiguracija terena je dovela do toga da postoji razlika u organizaciji naselja u Plavu i Gusinju. Cijelo Gusinje je situirano na ravnom terenu, kuće su veće ali je imao manji broj kula nego u Plavu i ulična mreža je pravilnija. Plav se sastoji od razbacanih kuća, na valovitom terenu, a imao je i veći broj kula. Preovlađujući tip kuće bio je kuća sa dva nivoa.^[25]
Donji nivo kuće je građen od masivnih kamenih zidova, približno kvadratne osnove. Ovaj nivo je uglavnom korišćen za držanje stoke. Gornji nivo je gradjen od vodoravno položenih brvana i isključivo je korišćen za stanovanje porodice. Krovovi su strmi i do 45o, pokrivani šindrom, izuzetak je bio da su kuće pokrivane slamom, i krovovi su mahom građeni na četiri vode.

Enterijer kuće
Prilikom izgradnje kuće kod muslimana smjer prema kome se kuća okreće je jugo-jugo-istok, tj. kuće su čelom okretane prema Kabi u Meki, u Saudijskoj Arabiji, što u Plavu i Gusinju u većini slučajeva nije bilo moguće ispoštovati, zbog konfiguracije terena. No, bez obzira na to unutrašnjost kuća je uređena po pravilima kako to muslimanska tradicija nalaže.^[26]
Tradicionalno uređenje kuće odnosi se na stvaranje ambijenta za udobno stanovanje, i opremanje stana svim uredjajima potrebnim za održavanje lične higijene.
U kućama u većini slučajeva nije bilo pokretnog namještaja, tako da je svaki elemenat bio fiksiran na za to određeno mjesto. Svi elementi bili su napravljeni od drveta: vrata, rafovi, prozori, tavanica od bukovih dasaka - šašovaca, u sadejstvu sa ćilimom (koji je prekrivao cijeli pod sobe), davali su jako prijatan prizor za oko. Drveni dijelovi kuće nikada nisu farbani, naprotiv, uz najveće napore čestog ribanja i pranja održavani su u prirodnoj boji i teksturi.
Pokretne stvari kao što su ibrici, sahani, i td. ostavljani su na rafovima. Sofra se nakon upotrebe kačila na zid u hodniku ili u „kući“. Dušeci korišćeni za spavanje odlagani su u ugrađenim ormanima – dolapima, dušeklucima, sergenima ili musanderima.
Hamam, peć, polica, ulaz u sobu, fiksni niz, izveden je u drvetu duž unutrašnjeg zida sobe, nasuprot zidu u kome su nizovi prozora. Minderi i sećije nalazili su se se ispod prozora, bili su zastrti ćilimima i jastucima i služili za sjedenje i odmor. Iznad prozora i na bočnim zidovima, a ispod plafona, nalaze se rafovi. Za zagrijavanje sobe koristila se zemljana peć koja se uvijek ložila iz susjedne sobe. Kuhinje su imale ognjišta na kojima se nalagala vatra. U sobama za goste postojali su odžaci-kamini koji su korišćeni za zagrijavanje sobe i za kuhanje kahve. Kuhinje – tzv. „kuće“ nisu imale tavanicu tako da je dim direktno išao u tavanski prostor, koji bi kroz otvore na krovu izlazio napolje. Od pokretnih stvari postojao je bakarni mangal koji je korišćen za dopunsko zagrijavanje prostorija.
Elementi koji su činili standardnu opremu kuće su^[27]: zidana lončana peć, hamam-kupatilo, ugrađeni ormar „sergen“, dolap, „musander“, polica za posude za vodu, otvoreno ognjište kuhinje, uređaji za pranje posuđa i ruku, minderluk, sećija, raf- visoka polica.
Neke od tipičnih plavsko-gusinjskih kuća bile su: kuća Ahmeta mula Deme Musića, Rekovića kuće, i dr.

Kule
Pored običnih kuća, na prostoru Plava i Gusinja postojale su i kule koje su pravljene od kamena. Kule su imale ugledne i jake porodice koje su nešto značile u mjestu pa i šire. Zidovi ovih kula su obično bili debljine oko jedan metar i one su takođe, pored stanovanja, imale ulogu porodičnog utvrđenja i zaštite od eventualnih napada raznih komita i bandi izvana. Svojim oblikom i strukturom i načinom smještaja, kula je sva podređena tom zahtjevu samostalnog bezbjednog postojanja^[28].
Najpodesniji geometrijski oblik samostalnog objekta namijenjenog odbrani je krug ili kvadrat.^[29] Pošto je taj prostor trebalo podijeliti u prostorije za svakodnevni život, onda je morao otpasti oblik kruga, te je osnovni oblik osnove plana kamene kule ostao kvadrat dimenzija 10x10. metara. Za odbranu i bezbijednost kule je potrebna i visina, zato se stan u kuli razvija u vertikali: prizemlje i dva sprata. Glavni odbrambeni prostor je tavan. U oblikovanju toga prostora je učinjen izuzetak, krovna konstrukcija je postavljena tek na nadzidak visok jedan metar. U tom nadzidku su uski vertikalni otvori na sve strane-puškarnice. Tako je visina kule bila tri puta po tri metra, plus jedan metar tavana, što je ukupno iznosilo deset metara. Dakle, cijeli prostorni oblik kule je kocka, dimezije 10x10x10 metara, idealan sterometrijski kameni kristal.^[30]
Kule su pokrivane piramidom drvenog krova od šindre, čije su strane naklona od oko 45 stepeni. Od ovog načina krova odstupljeno je samo kod kule u Martinovićima, koja je pokrivena krovom na dvije vode, što je čini jedinstvenom na ovom području.^[31]
Inače, poznatije kule u Plavu i Gusinju su: Redžepagića kula, Bećiragića kula, Abagina kula, Mubina kula, Hadžimušovića kula, Durovića kula, Ferovića kula, Jasavića kula, Jahdadića kula, Kamića kula, Cirikovića kula, Bilalagina kula, Šarkinovića kula, Canovića kula, Hasganićeva kula, Kukića kula, Radončića kula, Krcića kula, Rašića kula, Nizamska kula (sa kasarnom), Kršla kula, i druge. Najpoznatija od ovih kula je Redžepagića kula.

Redžepagića kula

Redžepagića kula

Redžepagića kula predstavlja jednu od najstarijih građevina u Plavu. Sagradio je 1671.godine Hasan-beg Redžepagić.^[32] Oko kule se nalazi kaldrma, tako da je uvijek čist prostor oko objekta. Masa, oblik i struktura Redžepagića kule je poseban primjer tipa kule u Plavu. Ova kula, kako stoji u prospektima, predstavlja dragocjenu vrijednost, koja daleko prevazilazi okvire lokalnog značaja i stoga zahtijeva svu pažnju brižljive restauracije. Objekat se prvobitno sastojao od prizemlja i dva sprata od kamena, a krov je bio pokriven kamenim pločama. Nakon određenog vremena dozidan je treći sprat od drveta a zamijenjen je i krov. Uklonjene su kamene ploče a krov je pokriven šindrom. Cijelo prizemlje je jedan veliki prostor sa jednim ulazom i stepeništem za sprat. Prizemlje je bilo namijenjeno za držanje konja, a vjerovatno i druge stoke, kao i za skladištenje žita.^[33]
U prvom i drugom spratu je smješten po jedan kompletan dvosoban stan. Tavanski prostor je jedna cjelina ogromne visine, sa rupom koju čini nedostatak tavana nad kuhinjom. Tavan se upotrebljavao samo za odbranu u slučaju da kula bude napadnuta.
„Debljina zidova je oko 1 metra, a na nekim mjestima ta debljina prelazi 1 metar. Spratovi su povezani drvenim stepenicama, a međuspratne konstrukcije su drvene.
Vrata se nalaze na južnoj strani, sa gornjim lučnim dijelom iznad kojih je puškarnica. Iznad puškarnice se nalazi drveni dio zvani „ćošak“, napravljen od drveta pokriven drvenim, jednoslivnim krovom. U visini trećeg sprata su cetiri prozorska otvora. Na sjevernoj fasadi, od dna prema vrhu, nalaze se jedna puškarnica, “ćošak” sa umivaonikom i dva prozorska otvora. Sa istočne strane, postavljena je jedna puškarnica, “ćošak” sa tri prozora i dva prozorska otvora, jedan veći i jedan manji. Na fasadi okrenutoj ka zapadu, smješten je samo jedan prozor, na prvom spratu. Kula Redžepagića sastoji se od prizemlja i tri sprata. prizemlje ima pravougaonu osnovu. Na sjevernoj strani vidljiva su nekadašnja vrata, koja su, nekom kasnijom prepravkom, sazidana. Pod je drveni. Plafonska konstrukcija je od šašovaca. Prostor prizemlja nekada je služio za smještaj konja i vjerovatno, druge stoke. Na prvom spratu, do kojeg vode drvene stepenice, nalazi se jedna prostorija, koja na sjevernom, istočnom i južnom zidu ima po jednu puškarnicu. Na zapadnom zidu nekada je postojao otvor, povezan sa WC-om, koji je srušen. Glavna namjena prvog sprata bila je usmjerena na odbranu od neprijatelja. Drvene stepenice sa prvog vode na drugi sprat i prekidaju se na početku prostora malog predsoblja, na čijem je zapadnom zidu izdubljena niša.
Tu je nekada stavljana svijeća, kasnije zamijenjena lampom. Na sjevernoj strani drugog sprata izgrađen je drveni, pokriveni “ćošak”. Njegov, u gornjem dijelu lučno savijen ulaz ima dekorativnu rezbariju, sa ornamentom lukovice. “Ćošak” ima dva prozorska otvora (sa zapada i sjevera), na kojem su postavljene željezne rešetke i sa unutrašnje strane drvene, pokretne roletne, izrađene od punog drveta. Na istočnoj strani “ćoška” nalazi se umivaonik (“avdesnica”).
Ispod niše za osvjetljavanje nekada je stajao ambar za žitarice. Isti je postojao i na prvom spratu. Predsoblje se nekada koristilo za mlaćenje žita na lesu. Iz predsoblja su postavljena vrata sa dekorativnom, željeznom kvakom i alkom (rezom). Ta vrata vode u centralnu prostoriju, na čijoj su južnoj i istočnoj strani postavljeni “ćoškovi” sa po tri prozora. Na plafonu ove prostorije postavljena je željezna alka, na koju se kačila lampa. Jednim pregradnim zidom prema zapadu, postavljenim nekom kasnijom dogradnjom, izgrađeni su odžaklije i kupatilo. Pod na drugom spratu je drveni, a plafon je izrađen od “šašovaca”. Prije izgradnje trećeg sprata, ovaj dio Kule Redžepagića služio je za stanovanje. Drvene stepenice sa drugog sprata završavaju se na početku tzv. “difane” (divana ili divanhane). Pri dnu zidova na drvenom podu, sa sjevera i zapada probijena su tri otvora (puškarnice). Ovih puškarnica nekada je bilo više, ali su kasnije sazidane. Na južnom zidu divane su dvoja, a na istočnoj jedna vrata. Između ovih vrata, na južnom zidu, visila je “sofra”. Iz divane dvoja vrata vode u dvije prostorije, na čijem su pregradnom zidu još jedna mala vrata, tzv. “kapidžik”. U sobi sa desne stane postavljene su police za postavljanje posuđa. Na jednom zidu je vješalica. U ravni poda, na posljednjoj dasci probijena su dva otvora, puškarnice. Na sredini sobe stajao je bakarni mangal, koji je služio za zagrijavanje prostorije, kuhanje kahve i ručka. U ovoj su se sobi okupljali muškarci, a bila je namijenjena za spavanje. Druga soba, sa lijeve strane, ima četiri prozorska otvora. Na sjevernom zidu ove prostorije nalaze se vrata koja vode u minijaturno kupatilo. Između vrata, kupatila i sobe, nekada je postojala zidana peć, ložena iz kuhinje. I u ovoj sobi postavljene su police za posuđe. Pod u sobama je drveni, a plafoni od “šašovaca”. Podovi su prekrivani ćilimima. Do zidova su se namještali “kalupi” (kalapi) –jastuci, napunjeni slamom. Na sredini sobe prostirani su jastuci za sjedenje, napunjeni vunom (“šiljteta”). Kuhinja nije imala plafon, radi odvođenja dima. I u njoj su tri puškarnice i dva mala prozora. U kuhinji postoje i police za posuđe. Na sredini kuhinje je ognjište sa verigama. Upotrebljavana je crepulja i sač za pečenje hljeba. Krovna konstrukcija Kule Redžepagica je drvena, sa pokrivačem od šindre.”^[34] Ova kula je renovirana i danas služi kao spomenik kulture.

Džamije



Na prostoru Plava i Gusinja postoji 14 džamija^[35] i to u Plavu 6 (od čega dvije u izgradnji) i Gusinju 8. Glavna karakteristika ovih džamija, do unazad nekoliko decenija, bila je ta što su sve bile pokrivene šindrom i što su sve imale drveno munare. Najstarija džamija na ovom prostoru je Stara džamija,(slika 7). izgrađena 1471.godine^[36] u Starom gradu, okruženom bedemima. Obnavljana je u nekoliko navrata:1887, 1970. i 1986. godine. Ona ima zanimljivu arhitekturu, posebno zbog duboreza i arabeski. Jedan dio je zidan kamenom, a drugi - sofraluci, izgrađen je od drveta. Do renoviranja 1986.godine, imala je krov od daske (šindre), koji je tada zamijenjen plastičnom, imitacijom drvenog pokrivača. Džamija ima drveno munare visine 10 metara. Njene dimenzije su 16 x 10 metara bruto površine. U njenom haremu se nalazi šadrvan. Stavljena je pod zaštitu države kao kulturno-istorijski spomenik.

Stara džamija u Plavu

Šadrvan ispred Stare džamije

Šadrvani
Plavsko-gusinjski kraj je bogat javnim česmama i šadrvanima. Važno je napomenuti da skoro sve Plavsko-gusinjske džamije imaju šadrvane u svom haremu. Neki su sagrađeni od tvrdog materijala, obloženi mermerom, neki su od drveta. Jedan od najljepših je onaj koji se nalazi ispred Stare džamije. Šadrvan je napravljen od drveta tako da se potpuno uklapa u ambijent sa Starom džamijom (slika 8.).

Postojeće džamije u Plavu su:
Carska ili Stara džamija, sagrađena 1471.godine
Redžepagića džamija, sagrađena 1774.godine,
Šabovića džamija, sagrađena 1880.godine
Sultanija džamija, sagrađena 1907. godine
Džamija u selu Bogajiće-u izgradnji,
Šehidska džamija u Vojnom selu-u izgradnji,

Porušene džamije:
Džamija u Nokšićima, sagrađena 1830. god, a spaljena za vrijeme balkanskih ratova 1912.godine.
Džamija u Gornjoj Ržanici, sagrađena 1939.godine, spaljena 1944.godine
Džamija Turija, džamija za potrebe vojske,
Nizamska džamija, džamija za potrebe vojske.

Postojeće džamije u Gusinju:
Vezirova džamija, sagrađena 1765.godine,
Čekića džamija, 1687.godine,
Nova džamija, u narodu poznata kao Radončića, sagrađena 1899.godine,
Džamija u Vusanju, Ćosovića
Džamija u Donjem Vusanju (Đonbalića) sagrađena 1910.godine,
Džamija u Gornjem Vusanju, sagrađena 1710.godine,
Džamija u Martinovićima, sagrađena 1800.godine.
Džamija u selu Kruševo.

Porušene džamije u Gusinju:
Džamija sultan Ahmeda I, sagrađena u periodu 1603-1617, izgorela u požaru 1746-7.godine,
Đul-begova džamija, sagrađena 1833.godine,
Ali-begova džamija, sagrađena 1852.godine, zapaljena 1896.godine,
Džamija u Ćosovićima, sagrađena 1867.godine, džamija se srušila zbog nebrige mještana.

Mezaristani
„Nišani su najbrojniji a ujedno i najzanimljiviji spomenici nadgrobne umjetnosti muslimana, svojim oblikom, simboličnim značenjima i umjetničkom obradom i sadržajem natpisa na njima, čine nerazdvojnu cjelinu i imaju posebnu vrijednost u sadržaju kulturne baštine ovog naroda.^[37]
Na prostoru plavske opštine ima veliki broj starih nišana sa ispisanim epitafima, a ima i onih bez ikakvih natpisa. Mezaristana ima nekoliko na prostoru plavske opštine, a ima ih i u haremima nekih džamija. Nišani su najčešće klesani u Makedoniji i na Kosovu i donošeni u ove krajeve. Na ovim nišanima posebnu vrijednost čini islamska epigrafika ispisana u prozi i stihu koja se punih sto godina izučava u svijetu. Ukrašeni su raznim oblicima i ornamentima, čijom su ljepotom bili očarani mnogi putopisci. Ovakvi nišani se pojavljuju sve do 1912.godine, a nakon te godine i odlaska Turaka sa prostora Balkana, natpise pisane na staroosmanskom i arapskom jeziku zamijenili su nišani sa natpisima na latiničnom i ćiriličnom pismu.
Treba reći da, s obzirom da ovi nadgrobni spomenici svojom starošću, dokumentovanošću i poetsko-filozofskom i religioznom vrijednošću, predstavljaju kulturnu baštinu naroda i kraja i mjesta gdje se nalaze, obavezuju one koji to najbolje mogu i treba da ih čuvaju od uništavanja.^[38] Jedan od lijepih primjera čuvanja od zaborava i propadanja jeste primjer obnove mezara Husejn-bega Redžepagića na plavskom mezaristanu. Husejn-beg Redžepagić je bio član Odbora narodnog spasa za odbranu od crnogorske vojske, nakon odluke Berlinskog kongresa da Plav i Gusinje pripadnu Crnoj Gori.

Mezari šehida bitke na Nokšiću

Nišan na mezaru Husein-bega Redžepagića

Tarih-epitaf na nišanu Husein-bega Redžepagića:
Huvel-Baki el-Merhum
Vel-Magfuru Lehu
Redžepagić Husejn beg
bin Muhammed beg
Ruhana el-Fatiha
Bi senetin 1295.h.g.

On je (Allah dž.š.) je vječan,
Ovo je zaslužnik Božije milosti
osoba kojoj je inšallah oprošteno
Redžepagić Husejn beg
sin Muhammed bega
proučite mu Fatihu za dušu
godine: 1295. hidžretske

NEKOLIKO SLIKA NA KOJIMA SU PRIKAZANI STARI PLAV I GUSINJE

Plav, 1930.godine Panorama Gusinja 1930. Gusinje: Vezirova džamija 1930. Snimljeno prilikom otvaranja Šabovića džamije 1900./01.godine Sjede s lijeva: Emin, Medo, Haso, Ago i Omer (sinovi Jakupa Ferovog Šabovića) Stoje s lijeva: Mazo hadži Mušov, Osman-aga Šehović i dr. Stara džamija Plav Redžepagića džamija Plav

FUSNOTE
^1]Mala enciklopedija Prosveta, 1986. god. str. 1003.
^2]RZZS, Popis stanovništva, domaćinstva i stanova u 2003.godini, Podgorica 2004. str. 60, Knjiga 1.
^3]RZZS, Popis stanovništva, domaćinstva i stanova u 2003.godini, Podgorica 2004. str. 9. Knjiga 3.
^4]Ibidem, str. 11.
^5]Mustafa Memić, Plav i gusinje u prošlosti, Beograd, 1989.god. str. 24,
^6]Šafket Krcić, Bibliografija sa prolozima za monografiju plavsko-gusinjskog kraja, Plav 2005, str. 126.
^7]Mustafa Memic, ibidem, str. 24.
^8]Ibidem. 24.
^9]Ibidem, str. 25.
^10]Ibidem, 39.
^11]Ibidem 39.
^12]Ibidem, str. 39.
^13]Ibidem, str. 47.
^14]Ibidem, str. 53.
^15]Dr Šefket Krcić, Bibliografija sa prilozima za monografiju plavsko-gusinjskog kraja, Bibliteka Ikre, Plav 2005. god. str. 203.
^16]Podaci preuzeti iz Bibliografija sa prilozima za monografiju plavsko-gusinjskog kraja, autora Dr Šefket Krcića, strana, 203, 204 i 205.
^17]Jovan Krunić, Kuća i varoši u oblasti stare Raške,Ibidem, strana 188
^18]Šefket Krcić, Bibliografija, Ibidem, str. 126.
^19]Ibidem, str. 146
^20]Ibidem.
^21]Ibrahim Reković, Izgubljeni ambijent Plav i Gusinje nekada, Almanah 2008.godine.
^22]Š. Krcić, Bibliografija, ibidem.
^23]Salaši su uske, od pruća ispletene strukture, pokrivene uskim krovom od dva pojasa šindre. Dušina salaša bila je oko 6 metara, širina oko jednog metra a visina 2 metra.
^24]Jovan Krunić, ibidem, str. 192
^25]Ibidem, str. 193
^26]Ibidem, str. 203.
^27]Ibidem, str. 204.
^28]Jovan Krunić, Kuća i varoši oblasti stare Raške, Ibidem, str.195.
^29]Ibidem, str. 196.
^30]Ibidem, str. 196.
^31]Ibidem, str. 196.
^32]Šefket Krcić, Bibliografija, Ibidm,.
^33]Jovan Krunić, ibidem.
^34]Dr Bajram Mulić, Kula Redžepagića u Plavu, Avlija, broj 2. 2011. god. str.158-159.
^35]Arhiv Odbora islamske zajednice Plav.
^36]Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Ibidem, str. 367.
^37]Alija Bejtić, Spomenici orijentalne arhitekture BiH, prilozi, 1972.
^38]Zaim Azemović, Zećir Luboder, Urezano u kamenu i pamćenju, Rožaje 2007.god, str. 15.