Fatih HADŽIĆ: Sve bošnjačke kuće su uzdužno bile podijeljene na „haremluk“ i „selamluk“, dok su srpsko-crnogorske kuće bile napravljene iz jednog dijela, imale su samo jednu prostoriju u kojoj su svi članovi porodice boravili skupa. Bošnjačka kuća je bila podijeljena na „sobu“ koja je imala patos, i bila podijeljena na dva dijela – selamlu i haremluk, i „kuću“koja nije imala patos, pa čak i magazu (otuda dvoje vrata). Veza između „selamluka“ (muškog dijela) i „haremluka“ (u kome su skoro sve do najnovijeg doba boravile žene s djecom), održavala se kroz mala vratanca napravljena u pregradi koja je dijelila objekat na dva dijela.

U ovome poglavlju opisujemo opštinu, najvažnija seoska naselja i sami grad Bijelo Polje, u svjetlu elemenata bošnjačke kulture.Ovdje su dati i najosnovniji geografsko-istorijski podaci Bijelog Polja, koje se u turskom dobu nazivalo Akovo, ili Akova. Takođe su opisani i prikazani elementi arhitekture, sakralnih spomenika, džamija, turbeta, nadgrobnih spomenika, ostataka nekadašnjih škola, mekteba, rušdija, česama, starih kuća i drugih objekkata iz perioda Osmanske vladavine na ovim prostorima.U kratkim crtama su dati i osnovni podaci o privrednom razvoju i savremnom trenutku ovoga grada i opštine.

Geografski položaj i stanovništvo
Bijelo Polje se nalazi u južnom Sandžaku, u dolini koju presijeca planinskarijeka Lim. Nekada je to zaista bilo polje, s proleća prekriveno cvjetovima bijele rade, bijelog cvijeta po kome je i grad Bijelo Polje, dobio ime. Turci su Bijelo Polje zvali Akovo ili Akova. Nekada se na mjestu današnjeg grada nalazila samo usputna stanica dubrovačkih karavana koji su putovali prema Beogradu, Nišu, Solunu, neka vrsta karavansaraja, odnosno hana, koja se zvala Nikolj–pazar. Danas se slobodno može reći da od svih gradova na sjeveru Crne Gore, Bijelo Polje ima najpovoljniji geografski položaj. Nalazi se na raskrsnici važnih puteva: pruzi Beograd–Bar, kao i cesti koja od Beograda, preko Prijepolja, Bijelog Polja i Podgorice vodi prema moru. Dobre veze Bijelo Polje ima i prema Pljevljima i Žabljaku, i to u dva pravca – preko Mojkovca pa niz kanjon Tare, najčistije rijeke Evrope, a i preko Prijepolja pa preko Jabuke. Takođe, dobra je komunikacija i prema Beranama, Plavu i Rožajama i dalje Ibarskom magistralom ka Novom Pazaru, Kosovskoj Mitrovici i dalje.

Shodno podacima sa zvaničnog sajta, Opština Bijelo Polje, sa sedištem u istoimenom gradu, je privredni, saobraćajni i kulturni centar na sjeveru Republike Crne Gore.To je treća opština u Crnoj Gori po broju stanovnika, a četvrta po površini. Prema popisu iz 2003. godine, opština ima oko 50.000, od čega grad oko 15.000 stanovnika, koje čine:
• Srbi (40,32%)
• Bošnjaci (22,63%)
• Muslimani (15,78%)
• Crnogorci (17,77%)
57% stanovništva se izjašnjavaju kao pravoslavci, a 43% kao muslimani (suniti). Opština zahvata prostor od 924 km ^[1]

Interesantno je istaći činjenicu, koja se iz datog procentualnog sastava stanovništva primjećuje, da je procentualni zbir Bošnjaka i Muslimana u nacionalnom smislu, koji iznosi 38,10%, manji od ukupnog procenta muslimana u konfesionalnom smislu, koji iznosi 43%, dakle za čitavih 5 procenata. Ovaj podatak potvrđuje one pretpostavke da se jedan značajan broj Bošnjaka i Muslimana u Crnoj Gori na posljednjem popisu izjasnio kao Crnogorci, ili kao Srbi muslimanske vjere. Ovdje ćemo takođe, uzgredno, napomenuti još i podatke, da, kada se tiče Bošnjaka i Muslimana u Crnoj Gori i jezika kojim oni govore, a shodno popisu iz 2003.godine, od ukupnog broja Bošnjaka samo 18.662 (38,73%) je navelo bošnjački jezik kao maternji, 13.718 (28,47%) je navelo bosanski kao maternji, 12.549 (26,04%) je navelo crnogorski, a 2.723 (5,65%) je navelo srpski jezik kao maternji. Isto tako od ukupnog broja Muslimana, 13.627 (55,34%) je navelo crnogorski kao maternji, 8.696 (35,31%) je navelo srpski za maternji jezik, dok je 1.094 (4,44%) reklo da govori bošnjački, 414 albanski i svega 282 lica je navelo bosanski jezik kao svoj maternji jezik. ^[2]
Takođe je vrlo interesantan podatak da se od ukupnog broja nacionalnih Crnogoraca 11.710 izjasnilo da su muslimani u vjerskom smislu. Ovaj podatak jasno govori da se jedan ne mali broj Bošnjaka i Muslimana u Crnoj Gori opredijelio kao Crnogorci muslimanske vjere.^[3]

Naseljena mjesta
Opština Bijelo polje, računajući sami grad, prigradska naselja, kao i nekadašnje Šahoviće-danas Tomaševo, kao i Pavino Polje, ima ukupno 59 naselja i to: Babaići, Barice, Bijedići, Bijelo Polje, Bliškovo, Bojišta, Boljanina, Boturići, Voljavac, Vrh, Godijevo, Goduša, Grab, Grančarevo, Gubavač, Dobrakovo, Dobrinje, Dolac, Dubovo, Đalovići, Žiljak, Žurena, Zaton, Zminac, Ivanje, Jablanovo, Jabučno, Jagoče, Kanje, Kičava, Kovren, Korita, Kostenica, Kostići, Kukulje, Lazovići, Laholo, Lekovina, Lijeska, Lozna, Loznica, Lješnica, Majstorovina, Metanjac, Milovo, Mioče, Mirojevići, Mojstir, Mokri Lug, Muslići, Negobratina, Nedakusi, Njegnjevo, Obrov, Okladi, Orahovica, Osmanbegovo Selo, Ostrelj, Pavino Polje, Pali, Pape, Pećarska, Pobretići, Poda, Požeginja, Potkrajci, Potrk, Prijelozi, Pripčići, Ravna Rijeka, Radojeva Glava, Radulići, Rakita, Rakonje, Rasovo, Rastoka, Resnik, Rodijelja, Sadići, Sela, Sipanje, Sokolac, Srđevac, Stožer, Stubo, Tomaševo, Trubine, Ujniče, Hunevine, Femića Krš, Cerovo, Crniš, Crnča, Crhalj, Čeoče, Čokrlije, Džafića Brdo, Šipovice.

Istorijski osvrt
Ako napravimo kraći presjek istorijskih prilika i događaja koji se tiču Bijelog Polja, vidjećemo da ovaj grad raspolaže sa značajnim brojem arheoloških i kulturnih spomenika, na osnovu čega se stiče utisak o stalnoj naseljenosti i kontinuitetu istorijskih i kulturnih zbivanja na užem području Bijelog Polja, kao i njegovoj široj okolini.
Naselje je formirano još u doba Rimljana-Municipijum, grad sa određenom samoupravom.^[4]

U VII vijeku slovenska rušenja su izazvala zamiranje ovog grada. U XII vijeku formira se naselje na lijevoj strani Lima. Osmanlije su ovaj kraj osvojile 1396. godine vojskom kojom je komandovao Krajišnik Isa-beg Ishaković, a potpunu vlast su uspostavili 1455.godine. Iz tog vremena u osmanskim izvorima nema pomena o Bijelom Polju i Akovi, već samo o crkvi Sv. Petra i Pavla sa dvije kuće, iz razloga što se u XII vijeku naselje formiralo oko ove crkve.^[5]
Turci su tokom svoje vladavine ovim krajem Bijelo polje nazivali Akova, koje se prvi put spominje 28. juna 1583.godine, ali ne kao gradsko naselje, nego kao karavanska stanica. ^[6]

Današnji Bjelopoljski kraj čine nekadašnja naselja i utvrđenja: Bihor, Limski Nikšićki, nahija Vraneš, dio Komarana i Nikoljac Pazar. Naročito je važno istaći da se razvoj Akova, odnosno Bijelog Polja ne može odvojiti od razvoja Nikolj-Pazara.
Grad Bihor se pominje 1450.godine. Ovaj stari grad je pao pod osmansku upravu 21.juna 1455.godine, kada je imao 17 sela sa 1.640 domaćinstava i 108 kuća.^[7] U njemu je 1530.godine bilo 226 nefera (boraca) i 22 musthafiza (čuvara gradskog utvrđenja), sa 4 topa na tvrđavi. Pored dizdara, Bihor je imao ćehaju, tobdžiju i imama mjesne zajednice. Tada se u Bihoru spominje i prva džamija i džamijski službenik.^[8]
Do 1455.godine, Bihor je pripadao prijepoljskom kadiluku, a zatim i Skadarskom, Dukađinskom i Vučitrnskom sandžaku. Formiranjem Bosanskog ejaleta 1580.godine, ušao je u sastav istog, a potom vraćen u sastav Prizrenskog sandžaka i Rumelijskog ejaleta.^[9]

Popisom iz 1530-1531.godine, u 17 bihorskih sela uključene su 22 mahale, od toga četiri muslimanske, sa 297 porodica. Već 1544.godine broj muslimanskih porodica povećan je na 531, što je povećanje od skoro 80% u vremenskom periodu od 14 godina.^[10] Ovo je dokaz da se islam na ovim prostorima širio u ovom periodu, a ne kako tvrde neki istoričari da je to bilo krajem XVII vijeka.
O nahiji Ljubović-Vraneš – je imala 7 džemata sa 222 domaćinstva i 28 momačkih. Njihov poglavica je bio Herak koji je stupio u Osmanlijsku službu odmah nakon njihovog dolaska na ovaj prostor.^[11] Njegovi nasljednici su primili islam.^[12] Već u XVII vijeku u ovom kraju muslimani su bili većina.
Na današnjem prostoru Bijelog Polja, pokraj Lima, još u srednjem vijeku razvio se Nikoljac-Pazar. U zabilješkama dubrovačkih trgovaca spominje se sredinom XV vijeka. Krajem XV vijeka spominje se i u kotorskim spisima, sa podacima o intenzivnim trgovačkim vezama sa Kotorom. Samo Bijelo Polje, kao gradsko jezgro počelo se razvijati krajem XVII vijeka. Na razvoj ovoga grada uticala je izgradnja Kolašina i usmjeravanje glavnog puta od Podgorice preko Kolašina prema sadašnjem Bijelom Polju.^[13] Tada su ulogu trgovaca Nikolj-Pazara preuzeli trgovci Bijelog Polja.^[14] Krajem XVII vijeka ovaj kraj bio je opustošen od strane brdskih plemena, koja su se bila uputila prema Novom Pazaru da se priključe austrijskoj vojsci, koja se bila uputila prema Kosovu i Skoplju. Nakon gušenja ove pobune izgrađena je prva džamija, poznata kao “Fetiha džamija”. ^[15]
Prvi put Akovo se pominje kao karavanska stanica, a ne kao naselje, 28.juna 1583,godine. ^[16] Akova, kao gradsko naselje, pominje se u jednom dokumentu iz 1717.godine. Imala je tada tvrdjavu i organizirano muslimansko plemstvo – ajane. Oni se javljaju kao supotpisnici na muhuri-mahzalu kojim obavještavaju bosanskog valiju da su se pojavili i mole da se kazne po zakonu. ^[17] U XIX vijeku Akova se pominje kao poseban kadiluk u sastavu Novopazarskog kajmekanluka, a 1865.godine kao zasebna kaza u sastavu Novopazarskog sandžaka. Franjo Jukić u svom putopisu bilježi da je tada Bijelo Polje bilo u sastavu Skadarskog sandžaka i da Bjelopoljci kao i Gusinjci, “sami sebi sude” i da “samo po imenu znadu za pašu skadarskog.”^[18]
Kada je Bijelo Polje formirano kao gradski centar, prema kojem su gravitirali Bihor, srednje Polimlje, dio Potarja i nahija Vraneš, u to vrijeme, muslimani su činili tri četvrtine od ukupnog broja stanovništva. Na to su uticala migraciona kretanja, nakon Karlovačkog mira. Bošnjaci su se naseljavali na prostore preko Save i Dunava tokom XVI vijeka, u vrijeme osmanskih osvajanja, a vratili se na ove prostore nakon povlačenja Osmanlija iz tih krajeva. Sa povećanjem broja muslimanskog stanovništva, gradi se sve više džamija. Prva džamija je bila izgradjena u tvrdjavi Bihor, druga je bila u selu Radulići, treća „Fethija“ džamija u Bijelom Polju. U samom gradu postojale su još tri džamije. U selima je bilo još 10 džamija. Zbog mnogih istorijskih dješavanja, mnoge džamije su uništene, zbog nebrige opštinskih vlasti, koje su po urbanističkim planovima predvidjali neke „važne“ objekte na mjestima gdje su bile džamije. Bijelo Polje je imalo: medresu, ruždiju i više mekteba. U Radulićima se nalazio Hajdar-pašin saraj (rezidencija) i Hajdar- pašino turbe.

Džamije
Kao i u svim krajevima koje su Tursci Osmanlije zauzimali tokom svojih nadiranja na balkanska i druga područja, oni su podizali džamije. U prvi mah te džamije su služile kao mjesta za molitvu samih turskih askera i građene su u okviru vojnih utvrđenja, a kasnije, džamije su pravljene i za potrebe stanovništva koje je sve više primalo islamsku vjeru. Slična situacija je bila i sa Bijelim Poljem, odnosno Akovom. Tako dolazimo do činjenice da džamije spadaju u prve i najbrojnije objekte sakralne islamske kulture. Govoreći o mjestu, ulozi i značaju džamije uopšte, posebno u životu muslimana, kako kroz istoriju, tako i u naše vrijeme, rahmetli dr. Ahmed Smajlović je pisao: „Uz sve to džamija sve više poprima onu ulogu, ono mjesto i onaj značaj koji je imala u svojim prvim danima postojanja. Tu ulogu i značaj džamije ostavio je Muhammed s.a.w.s. Na našim prostorima ona je imala uvijek izuzetno mjesto i svetost.“^[19]
Od kako postoji Islam u našim krajevima, pa tako i u Bijelom Polju i okolini, izgradnja džamija se smatrala, jednim od najsevapnijih djela. Razne pošasti, najezde vojski, ratovi, elementarne nepogode, vladajući režimi i sl. rušili su, spaljivali, i ruinirali džamije kod nas, neke i po nekoliko puta, nakon što su bile obnavljane, ali su one kroz stoljeća, ponovo obnavljane i sagradjivane nove. Islamska kultura i civilizacija, odnosno arhitektura i građevinarstvo poznaju nekoliko tipova džamija, od kojih su najpoznatiji "arapski", "turski", "iranski" i "indonezijsko-malezijski".Džamije u Bijelom Polju, kao i u svim krajevima bivše Jugoslavije, pa i cijelog Balkana, pripadaju „turskom“ tipu džamije.
Kada govorimo o džamijama u Bijelom Polju, možemo ih podijeliti na dvije grupe i to: Postojeće džamije, tj. one koje su u funkciji, i porušene džamije, tj. one koje više ne postoje ili im se samo temelji poznaju.

Postojeće džamije su:
1. Gradska džamija, 1471. god.
2. Džamija u Sutivanu, 1870. god.
3. Džamija u Loznoj, obnovljena 1990. god.
4. Džamija u Gubavču, 1829. god.
5. Džamija u Bistrici,prva poloina XIX vijeka,
6. Džamija u Koritima, 1912. god.
7. Džamija u Rasovu, 2000/01. god.
8. Džamija u Kanjama, 1996-1998. god.
9. Džamija u Dobrakovu, 1999. god.
10. Džamija u Crnči, 2006. god.
11. Džamija u Godijevu, 2005. god.
12. Džamija u Goduši, 2009. god.
13. Džamija u Kukuljama, 2001. god.
14. Džamija u Metanjcu, 1998. god.
15. Džamija u Milovu. 2007. god.
16. Džamija u Bioču, 2009/11. god.
17. Džamija u Ivanju. 2006. god.

Hadžidanuša - Čaršijska džamija

Porušene džamije su:
1. Džamija Fethija,
2. Hajdar-pašina džamija u Radulićima (spaljena u toku II svjetskog rata),
3. Džamija u Bioči (spaljena 1912.god),
4. Hadžidanuša-Čaršijska džamija (srušena 1944.god.),
5. Haznedar Mehmed-agina džamija (srušena 1958.god.),
6. Džamija u Ivanju (spaljena 1943.god.),
7. Džamija u Zatonu (spaljena 1943.god.),
Džamija u Hasanbegovića mahali-ova džamija se nalazila u Šahoviću, današnje Tomaševo, koja je uništena nakon poznatog pokolja izvršenog nad Bošnjacima 1924.godine.^[20]
Zbog istorijske važnosti smatramo vrijednim nešto više reći o dvije džamije i to: Gradskoj (Jusufa) džamiji koja i danas postoji, i o porušenoj Hajdar-pašinoj džamiji čiji se ostaci nalaze u Radulićima.

Haznadar Mehmed-agina džamija Bijelo Polje: Podne namaz ispred džamije u Bistrici

Gradska Jusufa džamija u Bijelom Polju, današnji izgled.

Gradska (Jusufa) džamija
Ova džamija je napravljena u selu Jabučno. Ne postoje podaci ko je i kada sagradio. Iz ovog sela je prenijeta 1741.godine na današnje mjesto u gradu gdje se danas i nalazi.^[21] Prema legendi džamija je prenešena s Jabučna, sve s ruke na ruku, za dan i noć od strane džematlija Bijelog Polja.U nekoliko navrata je adaptirana i sada je u veoma dobrom stanju. Džamija je od tvrdog materijala kao i munare, sa kvalitetnom obradom i dobrom opremljenošću, kako eksterijera tako i enterijera.
Ova džamija je poznata i pod imenom Gušmirska, iz razloga što se u haremu ove džamije nalazi mezar hafiza Mustafe Gušmirovića. U haremu ove džamije nalaze se kancelarije islamske zajednice, mektebske učionice, abdesthana i stanovi za imame. Džamija je imala svoje vakufe: njiva u Bijelom Polju, mekteb i tri groblja sa godišnjim prihodima.^[22] Posljednja restauracija je izvršena oktobra 2001.godine, tj. mjeseca Šabana 1422. hidžretske godine.

Hajdar-pašina džamija u Radulićima^[23]

Selo Radulići je smješteno u lijepoj i plodnoj dolini rijeke Crnče, izmedju šumovitih kosa Oraha i Breze, koje ih odvajaju od susjednih sela Jagoča i Godijeva. Radulići su bili sjedište poznate porodice Hajdarpašića čiji je predak, Hajdar-paša, izabrao ovu najljepšu bihorsku dolinu da u njoj podigne svoj saraj, hamam, džamiju i posljednje počivalište - turbe. To je bez svake sumnje prva podignuta džamija u ovoj oblasti. Tačna godina gradnje nije poznata jer joj nije pronadjen tarih, kao ni nišani iz Hajdar-pašina turbeta. To bi olakšalo datiranje. Vjerovatno je to bilo krajem XVII ili početkom XVIII vijeka, kada je sagradjena većina džamija ovog tipa.
Hajdar-paša Selim došao je u Bihor Sultanovim beratom 1689.godine, sa dvjesta konjanika i 1600 sejmena (pješaka). Rođen je u Ajvaluku u Anadoliji. Bližnji je potomak Hajdar-paše Hadima, čija je loza jako razgranata. On je u Bihor došao sa porodicom. Imao je dva sina i kćerku Zihru, te neudatu sestru Mirhanu, koju je kasnije dao Ćor-paši, s kojim je sklopio prijateljstvo da zajedno upravljaju Bihorom.
Džamija u Radulićima spaljena je u toku II svjetskog rata. Zapalili su je četnici Pavla Djurišića u toku 1943.godine.^[24] Iz preostalih ruševina se vidi ljepota njene arhitekture, koja nije poznata kod seoskih džamija Bila je zidana na kube, od krečnjaka i bigre (sige), potpođena mermerom, a pokrivena olovom. Sa mektebom i sarajem u blizini, te Hajdar-pašinim turbetom i turbetom njegovog bajraktara ispred, činila je zanimljiv arhitektonski kompleks o kome bi stručnjaci mogli dati podrobniju studiju. Spada u red monumentalnih građevina kao što je bila džamija sultan Bajazid Velina II, u Herceg Novom, i Husein-pašina džamija u Pljevljima. Danas postoje samo ostaci zidina ove džamije, munareta i turbeta u kome je mezar Hajdar-paše (Hajdar-pašino turbe).
U Radulićkoj džamiji su kao službenici radili članovi porodice Hajdarpašića, sve dok se nijesu iselili iz Radulića nakon 1912.godine i kasnije. Od 1912.godine imam je bio Mustafa (Mustaj-beg), zatim Murat-beg i Mehmed-beg Hajdarpašić. Posljednji imami u ovoj džamiji bili su Nedžib-beg Hajdarpašić i Sulejman Dizdarević.
Hajdar-pašini vakufi bili su mnogobrojni. Podaci koje dajemo datiraju iz 1855.godine:

Prihodi:
• kamata muzabeha na vakufski novac 11.148 groša i 34 pare,
• mukata, porez na dućane, kuće i bašte 4.216 groša,
• kirija od mlina 2.800 groša,
• zakupnina od kantara (bagarina) 160 groša.

Rashodi:
• Plata imamu i hatibu 4.000 groša,
• plata prvom i drugom mujezinu 960 groša,
• plata muteveliji 3.200 groša,
• plata mualimu 1.260 groša,
• plata vakufskom sekretaru 1.363 groša,
• zejtin i svijeće za džamiju 3.131 groša,
• mukabele u džamiji 547 groša.
Ukupni prihodi ovog vakufa bili su 18.350 groša, a rashodi 14. 741 groš.

Ruševine Džamije u Radulićima, današnji izgled

Školstvo
Prve muslimanske obrazovne ustanove u Bijelom Polju bile su džamije. Pored džamija postojali su sibjan mektebi, kao početne škole, koje su pohađane nekada u posebnim zgradama – mektebima, a nekada u samim džamijama.
Prema dostupnim podacima sibjan mekteba u Bijelom Polju od 1867-1877 je bilo od 11 do 27, a u samom gradu ih je bilo tri.^[25] Poslije mekteba išlo se u trogodišnju školu koja se zvala Iptidaija. U Bijelom Polju je 1971.godine postojala jedna ovakva škola.^[26] Nakon Iptidaije slijedilo je dalje školovanje u Rušdiji. Ruždije su bile svjetovne škole, dostupne pripadnicima svih vjera. Naziv potiče od turske riječi „rušd“ što znači sposobnost, zrelost – da učenik može nastaviti svoj život u društvu dobivši zaokruženo znanje. U njoj su se učenici u toku 4 godine osposobljavalji za niža činovnička zvanja, ali i državnu službu.
Iz jednog dokumenta^[27] (1940. godine) Sresko Vakufskog Povjerenstva Bijelog Polja, upućenom Načelstvu Sreza Bijelo Polje pominju se slijedeći mektebi:
1. Sibjan mekteb u Bijelom Polju, Mualim - Džaferbegović Dževdet, 35-40 polaznika. Nastava se održavala tri časa dnevno, svakog dana osim petka.
2. Mekteb u Rasovu, mualim Medjedović Adem, 18-25 polaznika, tri časa dnevno.
3. Mekteb u Gubavču, mualim Abazović Osman, 35-40 polaznika, tri časa dnevno.
4. Mekteb u Voljavcu, mualim Dizdarević Hasan, 15 polaznika, tri časa dnevno.
5. Mekteb u Bistrici, mualim Dizdarević Rešid. 30-35 polaznika, tri časa dnevno.
6. Mekteb u Koritima, mualim Mekić Ibrahim, 25 polaznika, tri časa dnevno.
7. Mekteb u Ivanju, mualim Asim Prentić, 18-25 polaznika, tri časa dnevno.
8. Mekteb u Loznoj, mualim Ejub Mehović, 30 polaznika, tri časa dnevno.
9. Mekteb u Zatonu, mualim Idrizović Ahmet, 10 polaznika, tri časa dnevno.
10. Mekteb u Kukuljama, mualim Bukvić Huzeir, 25-55 polaznika, tri časa dnevno.
U pomenutim mektebima ^[28] ukupan broj polaznika se kretao od 200-230

Rušdija
U Bijelom Polju, zvanični turski podaci (salname) iz 1873.godine^[29] registruju jednu svjetovnu nižu školu-rušdiju. Međutim, u dopisu ćatib Sulejmana „Bosni“ (marta 1871.godine), stoji da je u varoši „iznova podignuta rušdija s troškovima od 29.000 groša prikupljenih dobrovoljnim prilozima“.^[30]
Zgrada bjelopoljske rušdije nalazila se uz Hadžidanuša džamiju (gdje je danas spomenik borcima iz II svjetskog rata), a od 1905. godine premještena je u novu zgradu gradjenu za tu svrhu (današnja zgrada Zavičajnog muzeja). Nastavu su izvodila četiri učitelja i trajala je šest sati dnevno, a pohadjalo je izmedju 50 i 80 učenika godišnje.
U Rušdiji su izučavani predmeti i na ispitu ocjenjivani: Kur’an i kerim, vjeronauka, ahlak, gramatika i sintaksa turskog jezika, pravopis i čitanje, arapski jezik, persijski jezik, francuski jezik, matematika, geometrija, geografija, istorija, hemija, crtanje, kaligrafija i civilizacija.^[31] Bjelopoljska rušdija prestala je sa radom 1912. godine, nakon povlačenja osmanke turske sa ovih podrušja mi pripajanja. Treba reći da su rušdiju pohadjali i pravoslavci, ali nisu imali obavezu izučavati islamske vjerske predmete. ^[32]

Zgrada rušdije, u kojoj je 1926. god. otvorena Niža realna gimnazija Bivša zgrada rušdije, podignuta 1905.god. danas muzej Bijelog Polja.

Svjedočanstvo Ruždije, izdato Abasu Šaćiraginu Mekiću, 27. juna 1911.godine u Bijelom Polju.[33]

Medresa
U arhivu u Istanbulu pod šifrom CMF i brojem dokumenta 123-6130, 1205.h spominje se Hadžihanumina medresa. (Haci Hanim’in bina eyledigi medrese muderrisliginin tevcihi g.tt.) ^[34] Ovu medresu je završio veliki broj imama od kojih pominjemo samo neke: Murat Dizdarević, Sulejman Dizdarević, Hasan Dizdarević, Mustafa Dizdarević, Junuz dizdarević, Salih Mulabegović, hfz. Jusuf Zaimović, hfz. Mustafa Gušmirović, Sulejman Salković, hfz. Murat Nuhodžić, Omer Zaimović, Adem Medjedović, Mursel Bahović, Junuz Idrizović, Abdulah Nuhodžić, hfz. Salih Nuhodžić, Ibrahim Franca i drugi.^[35]

Kuće
Kada uopšte govorimo o tipu kuće, treba reći da njena veličina, kvalitet izrade i opremljenost zavise od geografskih i od društveno-istorijskih uslova, kao i od kulturno-civilizacijske pripadnosti njenih graditelja i stanovnika. Ljudsko stanište se mijenjalo i prilagođavalo svim ovim okolnostima.
„Pod pojmom „kuća“ stanovništvo bjelopoljskog kraja podrazumijeva odvojenu privrednu jedinicu, bez obzira u kakvim uslovima se u njoj živi. Ako se vodi posebno domaćinstvo, makar to bio najprimitivniji objekat, ta cjelina se naziva „kuća“. Kuća je prostorija u kojoj gori vatra, odjeljenje u kojem se čeljad okupljaju, u njemu noćivaju. Naziv kuća je sinonim cjelokupnog imanja jedne porodice. Kuća u širem smislu znači - svi objekti jednog domaćinstva. Identifikuje se s pojmom porodica.“^[36]
Obzirom da bjelopoljski kraj spada u šumovite oblasti, razumljivo je što su (skoro do posljednjih decenija XX vijeka) donedavne kuće pretežno gradjene od drveta. Osnivni tip kuće bila je brvnara, inače karakteristična za šumsku zonu dinarske oblasti. Pored „odžaka“, prostora sa ognjištem, koji se takodje zove „kuća“, brvnara je imala sobu i ostavu (koju su pravoslavci nazivali ćiler a mulsimani vajat-hajat) za stvari. Pokrivane su slamom a u vremenu između dva svjetska rata slama je zamijenjena daskom ( šindra), rijetko i crijepom.. Oko kuće je „otkutnjica“ sa baščom (voćnjakom), u naseljima sa blažom klimom. Oko kuće su prateći objekti, štale, ahari, hambari, salaši, tako da je ovakva cjelina sa kućom u sredini, gledana iz daljine, podsjećala na malo naselje zbijenog tipa.

Gušmirovića kuća

Kao i svuda i u Bijelom Polju je kako ranije tako i danas lijepa i „naočita“ kuća bila znak prestiža, jer je kuća kao pojam označavala ne samo građevinu, nego znatno više - porodicu.
Spoljašnji izgled (exterijer) kuće bošnjačkog stanovništva, bjelopoljkskog kraja, nije se po obliku bitno razlikovale od srpskih i crnogorskih kuća. Razlike su postojale samo po unutrašnjem rasporedu i nekim spoljnim obilježjima koja su (kao šiljak na sljemenu) označavala etničku distancu.
Bošnjaci su težili da njihove kuće budu veće i od boljeg materijala. Imale su dvoje naspramnih vrata za ulaz, a isto tako dvoje vrata na podrumu (izba, magaza). Okviri vrata bili su uvijek zasvodjeni na gornjem dovratniku, u vidu luka, pa su se (pored šiljaka na sljemenu) i po tome razlikovale od kuća pravoslavnog stanovništva. Ali, glavna razlika je u unutrašnjem rasporedu prostorija.

Naime, sve bošnjačke kuće su uzdužno bile podijeljene na „haremluk“ i „selamluk“, dok su srpsko-crnogorske kuće bile napravljene iz jednog dijela, imale su samo jednu prostoriju u kojoj su svi članovi porodice boravili skupa. Bošnjačka kuća je bila podijeljena na „sobu“ koja je imala patos, i bila podijeljena na dva dijela – selamlu i haremluk, i „kuću“koja nije imala patos, pa čak i magazu (otuda dvoje vrata). Veza između „selamluka“ (muškog dijela) i „haremluka“ (u kome su skoro sve do najnovijeg doba boravile žene s djecom), održavala se kroz mala vratanca napravljena u pregradi koja je dijelila objekat na dva dijela. Na ovim vratancima nalazio se i mali prozor, kroz koji se, kada su gosti u selamluku, dodavalo jelo. U haremluku se iza sobnih vrata nalazio hamamluk (kupatilo), ili bar zemljano korito koje se koristilo za obredno pranje (abdest) i kupanje. Još jedna bitna razlika je bila s l što su bošnjačke kuće imale sobu za musafire (goste), tzv. Musafirske sobe – odaje, koje su bile opremljene boljom kućnom opremom i prostirkom od ostalog dijela kuće.

Bošnjačka kuća na Obrovu

Muslimanske kuće su bile zastrte ćilimima. U s l između dva svjetska rata ćilim se javlja kao zastirka s l zidu s l podu. Odijelo i oružje vješalo se na čiviluku koji je pričvršćen na zidu, a rublje, marame, čarape i druga ženska odjeća smještana je i čuvana u drvenom sanduku – sehari. Gradske bošnjačke kuće, a naročito begovske kuće s l le dolapove, odnosno drvene plakare – ormare u kojima je smještana posteljina, ćilimi, i druge kućne potrepštine.
Kreveti su bili rijetki, spavalo se na vunenim dušecima koji su prostirani po podu. No i ovdje treba reći s l bogatije bošnjačke – begovske kuće imale minderluke, na kojima se spavalo, kao i dušekluke, rafove, s l. Za sjedenje su korištene tronožne stolice , a u musafirskim sobama sećije koje su bile postavljene naokolo. Ovakav oblik gradnje kuća i uređenja stanova, dugo je bio u upotrebi kod Bošnjaka Bijelog Polja, što je u stvari odlika svih Bošnjaka Sandžaka pa i šire.

Čardaci
Kuće aga i begova su se razlikovale od kuća običnog stanovništva. Oni su živjeli u čardacima, u stambenim objektima koji predstavljali najveći domet seoske arhitekture. Čardaci su uglavnom pravljeni na dva boja-sprata, (rijetki su bili oni koji su pravljeni na tri boja). Ovakav tip objekta imao je za cilj da izrazi želje njegovog vlasnika, da pokaže svoje bogatstvo i moć, a i potrebu da se odbrani i zaštiti. Prvi sprat čardaka je pravljen od kamena i korišćen je uglavnom za ostavu ili kao štala za konje. Na drugi boj se išlo spoljašnjim stepenicama koje su pravljene od drveta. Drugi boj je pravljen od greda, pleteri i čatme, bio je podijeljen u četiri „komore“ i hamam, korišćen je isključivo za stanovanje. Čardaci su imali „koturaču“ – skriveni otvor koji je korišćen, pogotovu ako su bile ugrožene spoljašnje stepenice, za spuštanje u podrum. Krov je bio bez sljemena, jer su četiri strane krova završavale u jednoj tački u vrhu koji je završavao dužim drvenim šiljkom.
Jedan od najboljih primjera ovog tipa kuće je Bojadžića čardak u Voljavcu, desetak kilometara idući putem iz pravca Bijelog Polja prema Prijepolju. Ovaj čardak sagradio je Sulejman Bojadžić (Kara-Suljo), doseljenik iz okoline Tuzle, oko 1828.godine. ^[37] Do današnjih dana autentično je sačuvan samo kameni dio ovog čardaka.
Pored Bojadžića čardaka, o kojem je šire pisao Faruk Dizdarević, u bjelopoljskom kraju su postojali još i čardaci, odnosno reprezentativnije begovske kuće, kao na primjer rezidencija Hajdarpašića u Radulićima, saraj Salih-paše na Loznicama, saraj Kajabegovića u Goduši, čardaci Dizdarevića u Srđevcu, Hajra, Mula i Huseina Bučana u Gubavču, Bejtića u gradu, Hadžibegovića u Boturićima, Hasanbegovića u Bistrici, Mahmutovića u Radojevoj glavi; kule: Kajabegovića u gradu, Šehovića u Sutivanu, Kučevića u Lepojevićima na Javoru i dr.^[38]

Bojadžića čardak u selu Voljavac
Kada je 1926. godine prolazio dolinom Lima profesor Aleksandar Deroko, poznati istoriograf srpske srednjovjekovne i narodne arhitekture, između ostalog je zapisao:
"…Tako smo na jedno 12 do 14 kilometara niz vodu od varoši (Bijelog Polja, prim. F. D.), idući desnom obalom, naišli iznenada, na mestu gde svaki put prestaje i odakle se stazom mora dalje pešice, na ruševine crkve Voljavac. Tu se polje svrš ava i planine se postepeno zatvaraju nad Limom. S desna u reku utiče Bistrica; na jednom visokom ćuviku više utoka diže se stara jedna begovska kula, impozantna kao kakav zamak, a na drugome, nešto nižem, ispod i bliže reci, nalaze se ruševine crkvice". (Podvukao F.D.).
Ta stara kula koju pominje Dereko je čardak Bojadžića u Voljavcu. Njega je izgradio Sulejman Bojadžić (Kara-Suljo) oko 1828. godine, koji je sa majkom i dva brata došao u ove krajeve XVI-XVII vijeka iz mjesta Bojišta kraj bosanskog grada Tuzle. Riječ je, očigledno, o veoma imućnim ljudima koji su iz svojih razloga (porodična tradicija kaže da su tamo "pali u krv") došli ovamo, u Voljavac, iz srednje Bosne, kupili dio imanja poznatog voljavačkog veleposednika Fetaha Zejnilovića, i kad je jedan od njih, Sulejman, odlučio da ovdje ostane zauvjek - sagradio je čardak. O istoriji bratstva Bojadžića ovom prilikom se nećemo baviti već će biti riječi o pomenutom čardaku. Izgradnja ovakvog tipa objekta je, svakako, posljedica želje njegovog sopstvenika, da izrazi svoje bogatstvo i moć, a i potrebe da se to i odbrani. Čardak je podignut u nemirno i opasno vrijeme kada je starješina Bihora bio Hasan Hot. Kamenom ozidani dio ove građevine sačuvan je do dana- šnjih dana pa zahvaljujući tome i svojevremeno zabilježenim sjećanjima Džemile Bojadžić-Dizdarević, Bahta Bojadžića, Jaha Šaronjića i Adema Bojadžića u prilici smo da damo detaljan opis čardaka.
U odnosu na ostale okolne čardake (npr. Nurudinage Bu- čana čardak u susjednom Gubavču bio je dimenzija, 11 x 11 m), Bojadžića čardak je znatno manjih dimenzija. U osnovi građevina je iznosila 6,4 x 6,2 m. Najpodesniji geometrijski oblik ovakvog tipa objekta, koji ima važnu odbrambenu funkciju je, uglavnom, kvadrat, rjeđe krug. Samo u ta dva oblika su uslovi pregleda i pristupa jednaki za sve četiri strane. Za odbranu I bezbjednost je potrebna i visina. Zato je stambeni prostor u čardaku u Voljavcu bio na tri boja (sprata); odnosno prizemlje i sprat bili su ozidani od kamena, a posljednji spratni dio urađen je od drveta. Čardak su podigli majstori iz Njegnjeva i sa Strojtanice, u to vrijeme čuveni dunđeri u kraju koji su bili dosegli visok stepen osposobljenosti kako u obradi materijala kao i u veštini građenja. Čardak Bojadžića, gledano u cjelini, je izvjesna mje- šavina lokalnih, dakle ovdašnjih, karakteristika gradnje takvog tipa objekta i posebnosti vlasnika koje su vezane za njegov pređašnji zavičaj, srednju Bosnu.Kameni dio zidan je od kamena trpanca sa krečnim malterom, pojačan povremeno tesanim i pritesanim kamenom uklopljenim duž ivičnih zidnih strana građevine. Ulazna vrata i prozori na kamenom dijelu oblož eni su bili tesanicima. Debljina zida je oko jedan metar. Prizemni dio nije imao prozora, već uske vertikalne otvore na tri strane tzv. Mazgale, puškarnice. Ukupno ih je šest - dvije sa sjeverne strane - na visini od 1,40 m jedna, a druga je na visini od 2,47 m. Sa južne strane su takođe dvije na istoj visini od 1,10 m; na zapadnoj strani su tri puškarnice, dvije na visini od 0,9 m a treća je od nivoa 2,80 m. Na istočnoj strani nema nikakvih otvora. Kamenom ozidani dio čardaka nije bio malterisan.
Ulazna vrata su sa zapadne strane i bila su uokvirena glatko tesanim kamenom. Vrata su se završavala lučno, s tim što je pri vrhu luk bio povezan sa dva u ram uglavljena tesana kamena, te se tako dobio ram za pravougaona vrata. Cijeli ram vrata ojačan je tako što su dva u sredini tesana kamena iz luka bila produžena u zid za oko 30 cm. Vrata su bila dosta uska, tek tolika da je kroz njih "rahat mogao proći hat", konj sedlanik, za kojeg je u lijevom dijelu prizemlja bio namijenjen prostor, ograđen tesanim smrčevim daskama i sa zemljanim, nabijenim, podom. U tom dijelu držana je i horma (oprema) za konja. Ostali dio prostora bio je kaldrmisan oblucima i služio je kao magaza.
Drvena ulazna vrata bila su urađena od jakih hrastovih dasaka po sistemu "na kušak" i uglavljena u kameni okvir gvozdenim baglamama. Dio rama vrata bio je uvučen nekoliko santimetara od ostalog zida unutra. Na spoljnoj strani zida bio je zvekir kojeg čini okrugla rozeta od gvožđa sa halkom. On je služio za pozivanje domać ina udaranjem halke po gvožđu i(li) za zatvaranje vrata. Sa unutrašnje strane vrata su se zatvarala s velikom polugom (mandalom) od hrastova drveta. Ova poluga imala je svoja ležišta u zidu i po potrebi je pomjerana kad se vrata otvaraju. Na istočnoj strani zida bio je odžak zidan od ćerpiča. U ovaj odžak, na svakom spratu, uključ ena je od kamena ozidana odžaklija koja je služila za zagrijevanje i za kuhanje. Odžak je izlazio na krov i završavao se badžom, sa dvije strane pokrivenom glatkim daskama a sa dvije bočne strane bile su ubačene izrezane daske kuda je izlazio dim.
Ulaz iz prizemlja na sljedeći sprat vodio je preko drvenih, jakih, unutrašnjih stuba (stepenica) koje su se jednim dijelom oslanjale na izbočinu iz spoljnjeg zida. Stepenice su imale perdu (rukohvat) ispod koje su bile, u nizu, poređane vretenasto urađene kolenike. Na spratu su bila dva odjeljenja - jedna veća i druga nešto manja soba. U sobe se ulazilo iz hodnika. Tavanice su bile od bukovih šašovaca a sobe potasane smrčevim podnicama. Zidovi su bili malterisani i obojeni krečom. Veća soba je imala dva omanja prozora, koji su se završavail lučno. Divan dominirajući položaj čardaka, na brežuljku na kome se nalazio, davao je mogućnost da se kontroliše prostrani okolni pejzaž. I glavni prostori - sobe takođe su bile orijentisane prema pogledu, tj. padu terena ka zapadu, jugozapadu i sjeverozapadu. Manja soba, na istočnoj strani, imala je jedan prozor, takođe lučnog završetka. U ovoj prostoriji se spremala hrana i u njoj su spavala služinčad. Obje sobe su imale hamame (kupatila) sa gvozdenim odvodnim cijevima za vodu. Hodnik se završavao vratima preko kojih se izlazio u viseći nužnik.
Ova dva sanitarna uređaja obavezni su element muslimanske kuće. Prozori na ovom dijelu čardaka, rečeno je, bili su manjih dimenzija iz razloga veće bezbjednosti i zasvođeni su sa zakošenim uglovima radi boljeg pristupa svjetla unutra. Iako su dimenzije pomenutih prozora bile prilično male, unutrašnjost soba na ovom sprtatu čardaka je dosta svijetla zbog refleksije njenih bijelo okrečenih unutrašnjih zidova. Na posljednji sprat vodile su stepenice urađene na isti način kao i pređašnje. Taj dio čardaka bio je urađen od drveta. Osnovne grede (patosne i krovne) bile su srčevina o bjelovine. Bjela (vrsta hrasta) je i onda bilo u znatnim količinama po gajevima i ispod Jovanskog krša. Drveni dio je imao ispust od oko 80 cm, sa svake strane zida. Rađen je od smrčevih stubova koji su bili užljebljeni u temeljnice i vjenčanice. Stubovi su bili vertikalno postavljeni, što je bila izvjesna rijetkost u odnosu na druge čardake u okolini, gdje su daske po pravili postavljane horizontalno. Velika, vrlo prostrana soba imala je funkciju glavne prostorije u čardaku.Osvjetljavala su je dva dosta velika, pravougaona prozora spojena u bateriju. Čitavom širinom sobe, prema prozorima, bile su postavljene sećije sa "kalufli" jastucima.
U Bojadžića čardaku, kao uostalom i u većini drugih, u unutrašnjoj opremi sprovedeni su izvjesni principi. Najprije je to bila klasifikacija soba namijenjenih spavanju, odmoru, prijemu i spremanju hrane, ako se to ne radi u posebnoj zgradi. Za ispunjenje tih funkcija ustanovljeni su posebni elementi namještaja: dušekluk, hamamčik, odžak, peć, sećije, rafovi, itd. Na jedan racionalan način fiksirani i razmješteni u širini jednoga pojasa sobe, po pravilu, jedna patina ili četvrtina prostora sobe. Cijeli ostali prostor slobodan je, zastrt ćilimima, čisti i pregledan, vrlo blizak čovjeku, tj. udoban. Pored velike, na posljednjem spratu, bila je i manja soba, sa jednim prozorom istog oblika kao u velikoj sobi. Na zidu, na kome su ulazna vrata, bio je čiviluk od vodoravno postavljene daske u koju su bile ukucane oveće kovane čivije (ekseri). Vratimo se, načas, velikoj sobi zbog jedne zanimljivosti: o centralnu tavansku gredu bile su učvršćene dvije jake halke na kojima se prilikom Đurđevdanskih svečanosti pravila ljuljaška, oko koje se je mladež iz čardaka i bratstva (istina isključ ivo ženska) zabavljala na taj praznik. Od udaje Husove kćerke Džemile u Dizdarevića na ovu zabavu čardaku, povremeno bi dolazile i djevojke iz ovoga roda.
Bojadžića čardak bio je prekriven smrčevom daskom po sistemu "na lambu", što znači da je krovna daska slagana na preklop, usjek. Jedan red daski se zareže i prikuje, a po njoj dolazi druga daska, isto tako zarezana, koja se preklopi preko već postavljene daske, ulaženjem zareza u zarez. Ovakva vrsta krova su u našem kraju zvala i "na preklop".
Čitav krov je na vrhu bio sveden na jednu tačku koja se produžavala drvenim šiljkom visine od oko četiri metra, koji je u donjem dijelu bio izrezbaren. U čardaku je, dakle, stanovao Sulejman (Suljo) sa sinom jedincem Ibrahimom koji je u Bijelom Polju završio medresu i bio hodža. Između ostalog obučavao je djecu pismenosti i vjerskim poukama u voljavačkom mektebu. Ibrahim se oženio Behijom (Behom) Hanić iz Brodareva. Početkom XX vijeka Turska carevina je bila na izdisaju. Sandž ak, još uvijek dio Otomanske imperije, potresaju bune I nezadovoljstva. U bjelopoljskom kraju 1910. godine događa se Rasovska buna a malo zatim, na širem području Sandž aka izbija tzv. Raonička buna (1903-1908). U tim nemirnim vremenima neki ljudi ("Crnogorci od Kolašina"), koji su zbog nečega bili u zavadi sa Bojadžićima, iskoriste priliku jedne subote kad su muški članovi bili na pazaru u Bijelom Polju, te zapale čardak, kojom prilikom je izgorio sav njegov drveni dio. Ženskinji i djeci nijesu ništa nažao učinili. To se desilo 1905. godine. Familija Malićova (Kara-Suljovog unuka), nakon ovog događaja skloni se u čardak na Visočkoj (postoji mišljenje da su i njega podigli Bojadžići (?)) i tu su boravili dok nije osposobljen čardak u Voljavcu. Prilikom ove njegove rekonstrukcije učinjene su bitnije prepravke.
Ulazna vrata su proširena i sklonjeni raniji tesanici koji su ih uokviravali; na spratu su prošireni prozori, a i enterijer čardaka sada je nešto drugačiji. Na drvenom spratu formirane su tri sobe - velika, srednja i mala. U srednjoj sobi bilo je ognjište, Na grede su postavljene kamene ploče a preko njih zemlja "smonica". Ova soba se zvala "kuća". Ognjište je bilo otvoreno sa čerenom i verigama. Ona nije imala plafona te je dim između krovnih greda izlazio na tavan, a odatle kroz badžu vani. U velikoj sobi ozidana je peć sa lončićima, pored koje je bio drveni krevet za sjedenje i odmor. Krov je, sa manjim izmjenama, urađen kao i ranije tako da je i sada ova građevina, na brijegu na kome se nalazila, imala impresivan izgled, baš onakav kakvog ga je doživio arhitekta Aleksandar Dereko, sredinom druge decenije XX vijeka. Ibrahim Suljemanov imao je dvojicu sinova: Selmana i Malića. Oni su se oženili sa dvije rođene sestre, kćerke čuvenog Hodž-Milove, od kojeg je kasnije nastalo ugledno bratstvo Hodžića iz Milova.
Kada je Ibrahim odlučio da podijeli svoje imanje sinovima on napravi lijepu i prostranu kuću na desnoj obali Voljavačkog potoka, na Vrtiću. Tu kuću i dio imanja dobije Selman a čardak i drugi dio imanja pripadne mlađem Maliću. Malić je sa suprugom Fatimom Hodžić iz Milova imao Huseina (Husa), Ibrahima (Ibra) i Smaila (Smaja). Prilikom sljedeće podjele imanja, sada između Malićovih sinova, čardak pripadne Ibrahimu i Smailu (koji se nije ženio), a Husein dobije dio imanja na Trebežinama, gdje sagradi sebi kuću. Ibrahim se oženio sa Nurijom Suljević iz Kanja sa kojom je imao Avdiju, Rizvana i Saita. U posljednje vrijeme čardak se u naroda nazivao Avdijin koji je bio radan, dobar domaćin i ugledan čovjek. Tokom Drugog svjetskog rata u čardaku je živio Avdija, Sulejmanov direktni potomawk, sa svojom familijom.
Kada su četnici na Božić 1943. počeli da pale muslimanska sela na desnoj strani Lima, Voljavčani pokušaju da odbrane svoje selo i jedna grupa ljudi se zatvori u Avdijin čardak. Nju su činili: Ahmet Bojadžić sa sinovima Hulom i Šećom, Habib Kotlović, takođe iz Voljavca, braća Šaronjići Ajdin i Jaho sa Krajtina i Adem Crnovršanin iz Zahumska. U čardak su prethodno unijeli hrane za više dana i uveli, dolje u magazu, dva vola da imaju mesa u slučaju dugotrajne opsade. Bili su i solidno naoružani - raspolagali su sa tri mitraljeza, puškama, pištoljima, bombama i sa dovoljno municije. Oni su odavde pokušali da spriječe paljevinu obližnjeg Gubavča, koji se sa Čardaklije video kao na dlanu.
Kada su Đurišićevci pokušali da zapale kuću Ejupa Nuhodžića koja se nalazila na kraju Gubavča, ljudi iz čardaka su ih gađali i ranili dvojicu. Naravno I time skrenuli pažnju na sebe. Četnici su na svaki način pokušavail da zauzmu čardak, odnosno da ga zapale; nanosili su uveče, pod plaštom mraka, slamu i sijeno, to palili, ali visoka kula se nije mogla lako zapaliti. Odolijevalo se tome tri dana i tri noći a u isto vrijeme se srječavalo paljenje i pohara Voljavca. Četvrtog dana po Božiću, na nagovor četnika Talijani koji su bili u Bijelom Polju počeli su topovima da gađaju čardak i time primorali ljude u njemu da ga napuste. "U tri sahata po noći 11. januara 1943. godine" po priči Jaha Šaronjića "izašli smo iz čardaka izveli volove i došli do Ušća (Bistrice u Lim - F.D.) da se prebacimo na drugu obalu Lima i odemo u Metanjac. Kad smo zagazili u vodu nešto grunu, pogledasmo - kad gori čardak!" Čardak je pogođen sa nekolike topovske granate koje su porušile prednji dio zapadnog zida, a porušen je i zapaljen i njegov drveni dio. Nakon svega ostale su gole zidine i one u izvjesnoj mjeri oštećene. Avdijina porodica se sklonila u kuću bjelopoljskog trgovca Dauta Dobardžića.
Povratkom u Voljavac porušeni prednji dio čardaka urađen je od čatme, zgrada je ukrovljena crijepom i spolja omalterisana. Tu se jedno vrijeme stanovalo dok se u dvorištu nije izgradila kuća u kojoj su potom živjeli Avdijin sin Adem sa suprugom i porodica njegovog najmlađeg sina Malića. U čardaku danas ne živi niko. Civilna profana arhitektura orijentalne recepcije na našim prostorima nastala u vrijeme turske vlasti, mnogo manje je zanimala istraživače nego arhitektura naših starih manastira i crkava. To je, donekle, bilo i razumljivo jer jet a građanska, naročito stambena arhitektura, još dovoljno neispitana, bila u sjenci crkvene, naročito zbog njenog živopisa velike umjetničke vrijednosti.” ^[39]

Česme
Pored potrebe čiste vode za piće i druge kućne potrebe, ali u svim muslimanskim naseljima potrebna je još za propisano kupanje i svakodnevno obredno umivanje (uzimanje abdesta). Iz ovih razloga nezamislivo je bilo muslimansko naselje bez čiste tekuće vode, te je izgradjen veliki broj javnih česama. Obično su podizane uz džamije, pored mezaristana, pored glavnih puteva. Gradjene su u zidu nekog većeg objekta, a ima i samostalno situiranih, koje su brojnije na području Bijelog Polja. Njihova svrha nije bila da samo opskrbljuju stanovništvo vodom, nego i da kao arhitektonski monumenti djeluju, u svojoj okolini.
Česme su gradjene kako u gradu tako i u selima, pa i putevima izmedju grada i sela. One su jedan od najbrojnijih javnih objekata. Izgradnji česama posebno njihovom lijepom izgledu pridavana je velika pažnja, te možemo slobodno reći da mnogi od tih spomenika i danas predstavljaju prava remek djela. Na teritoriji Bijelog Polja danas je malo očuvanih starih spomenika ove vrste, ali se izgradjuju i novi.

Česma pored mezaristana u Rasovu kraj Bijelog Polja Stara česma - Kasapnica na „Ploči“ u Bijelom Polju,snimljena neposredno poslije Prvog svjetskog rata

Mostovi
Od spomenika, koji su služili prometu i trgovini, svojom smjelom konstrukcijom i arhitekturom osobito se ističu kameni mostovi ili ćuprije, koji su se očuvali na mnogim našim rijekama do današnjih dana. Najveći dio tih starih turskih mostova gradjen je veoma solidno od kamena tesanca, i svi su prema sredini manje ili više uzdignuti radi bržeg oticanja vode s kolovoza. Od prvih dana svoje vladavine Osmanlije su izgradnji mostova poklanjali posebnu pažnju. U vezi sa tim, odredjivali su posebne grupe ljudi koji su brinuli za njihovo održavanje i čuvanje. Te su grupe dobijale status derbendžija i kao takve uživale poseban tretman, bili su oslobodjeni plaćanja poreza. ^[40]
Blizu ušća Bistrice u Lim, u mjestu Lozna Luka, na rijeci Bistrici sjeverno od Bijelog Polja, još uvijek odolijeva vremenu kameni most, najstariji spomenik iz turskog doba na ovim prostorima. Tačan datum izgradnje mosta nije poznat O mostovima na Limu malo se zna, a zapis o starim mostovima bio je najčešće uzgredan i ne mnogo važan pomena, jer su mostovi obično bili u sjenci ostale monumentalne srednjovjekovne arhitekture.

Most na Bistici kraj Bijelog Polja

Mezaristani
Mezarje ili mezaristan (groblje) je ogradjeni prostor gdje se ukopavaju umrli muslimani. Mezaristani su nastajali u haremima džamija. U Bijelom Polju postoje mezaristani u haremima nekoliko džamija, kako u gradu tako i na seoskom području. Pored ovih mezaristana postoje i drugi koji su nekada bili na periferiji grada, ali širenjem grada našli su se u samom jezgru grada. Ljepota ovih spomenika ogleda se u dotjeranim oblicima. Mnogi mezaristani su uništeni zajedno sa džamijama oko kojih su se nalazili, neki u ratovima a neki zahvaljujući „urbanističkim planovima“. Jedan od mezaristana koji je uništen po tom sistemu bio je mezaristan koji se nalazio oko džamije Hadžidanuše u gradu Bijelom Polju, koji je zajedno s džamijom porušen. Na ovom mezaristanu bio je ukopan poznati alhamijado pjesnik i književnik hafiz Salih Gašević.^[41]
Kamen, od koga su se klesali nišani, najčešće je vapnenac, siga ili aragonit i andezitni tuf zelene boje.^[42] Postoje muški i ženski nišani koji se razlikuju. Razlika oblika muških i ženskuh nišana vrlo je upadljiva. Muški nišani su radjeni u obliku četvorougaone ili osmorougaone prizme, a prednjak uz to prelazi gore u tanki vrat i završava se isklesanim turbanom. ^[43] Ženski su nišani, naprotiv, gotovo redovito pljosnati i većinom su oba jednako oblikovana i gore završena u vidu šiljastog luka.^[44]
Kod pravljenja i uređivanja mezara u Bijelom Polju zadnjih decenija ima pretjerivanja, tako da se prave mermerni blokovi, sa ugraviranom fotografijom umrle osobe, sa mjesecom i zvijezdom, sa stubovima raznih oblika, tako da neki grobovi više liče na neku vrstu grobnice nego na muslimanski mezar.

| Nišan na ženskom mezaru	Nišan na muškom mezaru
Mezar Avda Medjedovića na Obrovu	Nišani sa mezara hafiza Saliha Gaševića

Mezar hafiza Saliha Gaševića nalazio se u haremu najveće džamije, koja se zvala „Hadžidanuša“ Čaršijska. Džamija i mezarje su porušeni a na njihovom mjestu je sagradjen spomenik palim borcima NOR-a. Nišan sa mezara hafiza Gaševića prenijet je u harem Gradske (Jusufa) džamije i sačuvan je do današnjih dana.
Na teritoriji Bijelog Polja sagradjeno je turbe koje se nalazi na mezarju u Nedakusima.

Turbe u Nedakusima

Nekoliko starih fotografija Bijelog Polja


FUSSNOTE:
^1] Izvor: www.bijelopolje.cg.yu
^2] Izvor: http://sr.wikipedia.org/sr-el/Демографија_Црне_Горе
^3] Ibidem.
^4] Rakočević Batrić Baćo, Staro Bijelo Polje , fotomonografija, Bijelo Polje 1999.god.str.35.
^5] Mustafa Memić,Bošnjaci- muslimani, Sandžaka i Crne Gore, MNVS, Novi Pazar, 1996.godine, str. 121
^6] Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Almanah, Podgorica, 2001. god. str.293.
^7] Mustafa Memić, ibidem, str. 121
^8] Ibidem,
^9] Ibidem,
^10] Olga Zirojević, Vučitrnski i Prizrenski sandžak u svijetlosti turskih popisa, GJURUMIHSME albanolodjike, 2/1988.god.str.114.
^11] Mustafa Memić, ibidem str.123.
^12] Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Ibidem, str.295.
^13] Mustafa Memić, ibidem str 123
^14] Asim Dizdarević, Muharem Dizdarević, Muslimanski kulturni stvaraoci bjelopoljskog kraja, Almanah br. 7-8, 1999, str. 7-14.
^15] Mustafa Memić, Ibidem, str. 123.
^16] Mr Sead Ibrić, Islamska misao, Godišnjak FIS-a, Novi Pazar, 2007.god. str. 124.
^17] ibidem
^18] ibidem
^19] Enver Mulahalilović, Vjerski običaji Muslimana u BiH, Hamidović, Tuzla 2005.godine. strana 63.
^20] Milovan Djilas, O pokolju u Šahovićima u novembru 1924.godine, Almanah , Podgorica, broj 7-8.str. 225.
^21] Memoari Ramiza Bučana. Ramiz efendija Bučan, u svojoj hronici koju je vodio o džamijama i imamima ovog područja, bio je imam u Sutivanu i Gubavču: prema kazivanju Avda Čikića. (podaci ispisani na ploči koja se nalazi pored ulaza u džamiju).
^22] Šerbo Rastoder, O vakufima u Crnoj Gori s kraja XIX i prve polovine XX vijeka, str. 49.

^23] Podaci preuzeti iz knjige: Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Almanah 2001.Podgorica, strana 298-299.
^24] Zvezdan Folić, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1954, Almanah br.15-16, 2001.god. str. 180.
^25] Rakočević Batrić - Baćo,Staro Bijelo Polje, ibidem, str. 215.
^26] Ibidem, str 216.
^27] Bajro Agović, Od mekteba do medrese, str. 24.
^28] AJ, Dokument je zaveden kod Načelstva sreza Bijelo Polje pod br. 11767/12. IX 1940.
^29] Dr Vujadin Rudić i drugi, Bijelo Polje, SO Bijelo Polje, Stručna Knjiga, Beograd 1987. str. 163.
^3] Ibidem, strana 164.
^30] Rakočević, Batrić, Baćo, ibidem, strana 218.
^31] Ibidem,
^32] Svjedočanstvo objavljeno u fotomonografiji Staro Bijelo Polje, autor Batrić Rakočević, str.218
^33] Bašbakanli aršivi Istanbul, CMF br. dokumenta 123-6130, 1205. h. godina. Citirano prema Bajro Agović, Od mekteba do medrese, str. 32.
^34] Bajro Agović, Od mekteba do medrese, Podgorica, 2012. god.str. 32
^35] Dr Vujadin Rudić i dr., Bijelo Polje, Ibidem,str. 701.
^36] Faruk Dizdarević, Bojadžića čardak u Voljavcu, Bošnjačka riječ br:3-4, 2006.god.str.21.
^37] Ibidem.
^38] Faruk Dizdarević, Bojadžića čardak u Voljavcu, Bošnjačka riječ, 3-4, Novi Pazar, 2006. godi. str. 21-25.
^39] Dr Mustafa Memić, ibidem, str. 148.
^40] Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, ibidem, str. 302.
^41] Alija Bejtić, Spomenici osmanlijske arhitekture u BiH, strana 285.
^42] Ibidem,
^43] Ibidem,