Fahrudin KLADNIČANIN: Šovinistička ideologija koja je karakterisala višegodišnju vladavinu Slobodana Miloševića, teror, diskriminacija i represija koja je vršena nad Bošnjacima u Sandžaku ima svoje korijene u talasu diskriminatorskog odnosa još od Josipa Broza Tita. Ovakva politika je kulminirala u periodu vladavine Slobodana Miloševića, preko nacionalizma koji je pored zvaničine ideologije više poslužio kao instrument vlasti. Mediji Bošnjake nazivaju «fundamentalistima», «islamskim ekstremistima», koji traže «zeleni koridor Islama» i koji će preko Sandžaka povezati Bosnu sa Kosovom i Srednjim Istokom. Ova retorika medija, naročito državnih, tvrdila je da Bošnjaci imaju desetine hiljada naoružanih ljudi i da se otvoreno spremaju za rat protiv Srbije. Ovako medijsko etiketiranje dirigovano od strane tadašnjeg režima, poslužilo je kao opravdanje za represiju koja se od 1990. godine sprovodila u Sandžaku.

Početkom devedesetih godina, u vrijeme kada je Titova Jugoslavija počinjala da puca po svojim nacionalnim, kulturnim, etničkim i vjerskim šavovima^[1], počinje da se realizuje sistematsko kršenje ljudskih prava Bošnjaka u Sandžaku. Ove aktivnosti su imale podršku od strane tadašnjeg režima Slobodana Miloševića, Srpske akademije nauka i umjetnosti, Srpske pravoslavne crkve i drugih protagonista represivnog režima. Iako Sandžak nije bio direktno obuhvaćen ratnim dejstvima, njegovo stanovništvo bilo je pod psihozom straha, neizvjesnosti, okruženo topovskom i tenkovskom artiljerijom ^[2]. Zvanično, ratovi u Bosni i Hercegovini, i Hrtvatskoj su imali malo uticaja na Sandžak. ^[3]

Tokom Miloševićeve vladavine, srpske službe bezbjednosti preduzimale su niz radnji koje su predstavljale očiglednu povredu ljudskih prava. Aktivnosti ovih službi prije svega su bile usmjerene na etnička čišćenja sela, otmice, napade na vjerske objekte, prebijanja, montirane sudske procese, itd. U isto vrijeme, odvijala se sinhronizovana medijska satanizacija ovog regiona koja je imala za cilj da pokaže kako su Bošnjaci u Sandžaku „fundamentalisti“, „islamski ekstremisti“ da zagovaraju tzv. „zelenu transferzalu“. ^[4-5]

Kršenja ljudskih prava Bošnjaka od strane tadašnjeg režima prvenstveno su se dešavala između 1991. i 1995. godine, u periodu ratova u Bosni i Hrvatskoj. Već početkom 1991. godine pojavile su se naznake onoga što će se dogoditi u prvim ozbiljnim incidentima u Crnoj Gori, kada je 28 Bošnjaka vojnih rezervista osuđeno na kaznu zatvora zato što su odbili da se bore na frontu u Dubrovniku. U oktobru i novembru iste godine, desila su se ubistva, paljenja kuća i bombaški napadi na Bošnjake u crnogorskom Sandžaku. ^[6]

Tokom 1992. i 1993. godine jugoslovenske vojne snage, praćene srpskim i crnogorskim paravojnim i policijskim snagama, zauzele su sela sa većinskim bošnjačkim stanovništvom duž granice sa Bosnom i počela kampanju etničkog čišćenja. ^[7] Do početka ratova u Bosni 12.000 građana muslimanske nacionalnosti živjelo je u opštini Priboj. Nekontrolisano prisustvo različitih vojnih i paravojnih srpskih grupa iz Bosne, njihova međusobna povezanost i akcije sa lokalnim militantnim grupama, podstakli su masovno iseljavanje stanovništva 1992. godine. ^[8] Za vrijeme ovih akcija oko dvadeset sela je „očišćeno“ od Bošnjaka, zapaljeno je ili srušeno 185 kuća i ubijeno 23 Bošnjaka. ^[9]

Pored ovako represivne politike u Sandžaku su se dogodila tri slučaja masovnih otmica, odnosno ubistava. Prvi slučaj dogodio se u Sandžaku 22. oktobra 1992. godine, kada su srpske snage bezbjednosti u selu Mioče zaustavile autobus na putu između Priboja i Sjeverina. Oteli su šesnaest muškaraca i jednu ženu (svi Bošnjaci i građani tadašnje Jugoslavije), odveli su ih u Bosnu i Hercegovinu gdje su kasnije ubijeni u Višegradu. ^[10-11]

Drugi slučaj se dogodio za vrijeme akcije etničkog čišćenja u regionu Bukovice u opštini Pljevlja, kada je grupa uniformisanih osoba pretukla šestoro mještana muslimanske nacionalnosti. Ovaj događaj je opredijelio grupu mladih porodica da se privremeno iseli sa područja Bukovice. Česti pretresi muslimanskih kuća, fizičko maltretiranje pojedinih ljudi, pljačka deviza i nakita doveli su do masovnog napuštanja sela. Do kraja 1992. godine iz bukoviških sela iselilo se više od 600 stanovnika bošnjačke (tada muslimanske) nacionalnosti. ^[12]

Zločinačka sačekuša u Sjeverinu

Treći poznati slučaj otmice/ubistva dogodio se 27. februara 1993. godine u selu Štrpci nedaleko od Priboja kada su bosansko-srpske snage zaustavile voz na pruzi Beograd - Bar i tom prilikom otele 20 Bošnjaka^[13] koji nikada kasnije nisu viđeni, pa se pretpostavja da su ubijeni. ^[14]

Zatim, srpska i crnogorska policija podvrgle su nekoliko hiljada Bošnjaka brutalnim ispitivanjima. Prema izjavi bivšeg načelnika SUP-a u Novom Pazaru, Suada Bulića, 17.000 Bošnjaka je od 1991. do 1995. godine privedeno na informativne razgovore. ^[15] Također, Miloševićev režim je započeo dva suđenja visokog profila protiv grupe Bošnjaka u Srbiji i Crnoj Gori. U ovom periodu represivnog režima mnogo Bošnjaka je izgubilo posao u državnoj administraciji i državnoj industriji, a veliki je broj onih koji su zbog diskriminacije i straha od etničkog čišćenja napustili Sandžak i emigrirali u zemlje Zapadne Evrope. Prema procjenama nekih organizacija, preko 70.000 Bošnjaka je izbjeglo u inostranstvo. ^[16]

Ovakva diskriminacija i zločini koje je država odobravala, stavila je Bošnjake u poziciju građana drugog reda koji nisu uživali nikakvu zaštitu države. Bošnjaci su postali neželjeni i štetni strani organizam, čiji život i imovina nisu imali nikakvu vrijednost pred zakonom.

Šovinistička ideologija koja je karakterisala višegodišnju vladavinu Slobodana Miloševića, ^[17] teror, diskriminacija i represija koja je vršena nad Bošnjacima u Sandžaku, ima svoje korijene u talasu diskriminatorskog odnosa još od Josipa Broza Tita. ^[18] Ovakva politika je kulminirala u periodu vladavine Slobodana Miloševića, preko nacionalizma koji je pored zvaničine ideologije više poslužio kao instrument vlasti. ^[19] Mediji Bošnjake nazivaju «fundamentalistima», «islamskim ekstremistima», koji traže «zeleni koridor Islama» i koji će preko Sandžaka povezati Bosnu sa Kosovom i Srednjim Istokom. Ova retorika medija, naročito državnih, tvrdila je da Bošnjaci imaju desetine hiljada naoružanih ljudi i da se otvoreno spremaju za rat protiv Srbije. Ovako medijsko etiketiranje dirigovano od strane tadašnjeg režima, poslužilo je kao opravdanje za represiju koja se od 1990. godine sprovodila u Sandžaku.

Za vrijeme trajanja ratova u u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, u Sandžaku je otpočela realizacija politike diskriminacije i zastrašivanja sa ciljem etničkog čišćenja Bošnjaka iz pograničnih djelova Sandžaka. Od avgusta 1992. godine povećan je broj incidenata koji su bili izazvani od strane različitih vojnih i paravojnih srpskih grupa iz Bosne, rezervista Vojske Jugoslavije, a povremeno i lokalne milicije. ^[20] Nekontrolisano i bezrazložno pucanje pojedinih rezervista, proizvoljni pretresi kuća, navodno zbog držanja oružja bez dozvole, i prijetnje mještanima naveli su 136 ljudi iz Sjeverina i svih pet domaćinstava iz Voskovine da se sredinom septembra presele u Priboj. ^[21] Neki od ljudi koji su se iselili iz spomenutih sela bili su podvrgnuti nasilničkom ponašanju paravojnih grupa, rezervista, pripadnika Jugoslovenske vojske. Česti su bili primjeri šamaranja, sprovođenja zavezanih ljudi kroz selo, prisiljavanja ljudi da puze po rijeci, izbacivanja ljudi iz autobusa, pretresi vjerskih kuća i slično. ^[22] Ovakva represija nad Bošnjacima od strane pripadnika Vojske Jugoslavije koja je imala dozvolu države da sprovodi strahovladu u Sandžaku i poslije ubistva Rama Berbe^[23] dovela je do masovnog iseljavanja iz Sjeverina, krajem oktobra 1992. godine. Prema izvještaju Fonda za humanitarno pravo do 20. januara 1993. godine opljačkano je oko 50 i zapaljeno nekoliko kuća u Sjeverinu. Česti su bili slučajevi upada vojnih i paravojnih srpskih grupa iz Bosne u pogranična sela u kojima žive Muslimani. Bilo je očigledno da su rezervisti Vojske Jugoslavije namjerno ove grupe propuštali na teritoriju države Srbije. Tako je grupa pripadnika Srpske Vojske iz Bosne 8. februara 1993.godine upala u selo Batković, premlatila nekoliko starih žena i muškaraca, opljačkala džamiju i sve mještane koji su imali bilo kakav novac. Također, upadom u selo Kukurović 18. februara 1993. godine, pripadnici Srpske vojske iz Bosne ubili su troje ljudi, a dvoje teško ranili. ^[24]

Uhapšeni Bošnjaci 1992. na Crnogorskom primorju. Nekoliko njih je zvjerski ubijeno u CG, dok je veći broj deportovan srpsko-crnogorskom zločincu Radovanu Karadžiću na nož. Crnogorsko rukovodstvo na čelu sa zločincem Milom Đukanovićem do sada je šutjelo, a sada su malo odškrinuli vrata pravde. Ipak, ne zaboravite da su vanredni izbori zakazani. Vladajućoj hunti trebaju glasovi! Otmica u Štrpcima

Ovakva planska zastrašivanja Muslimana u selima koja se graniče sa Bosnom i Hercegovinom a pripadaju opštini Priboj, dovela su do masovnih migracija. Kolektivnu seobu mještana Sjeverina pokreće otmica 18 ljudi bošnjačke nacionalnosti. Mještani Sjeverina 22. oktobra 1992. godine redovnim autobusom krenuli su na posao, a jedno dijete u školu. Na putu prema Priboju, u selu Mioče na teritoriji Bosne, naoružana grupa uniformisanih lica pod nazivom «Garavi sokak» zaustavlja autobus užičke «Rakete». Izvjesni Momir, Milan Lukić i Dragutin Dragićević vrše provjeru ličnih dokumenata putnika, potom izdvajaju Muslimane i ubacuju ih u kamion. ^[25] Svi oteti su likvidirani i masakrirani u Višegradskoj banji istog dana. Dakle, oteti su na teritoriji Republike Srbije a odvedeni i ubijeni desetak kilometara dalje na teritoriji Bosne i Hercegovine.

Za ovaj zločin je okrivljen Milan Lukić iz Višegrada, komandant četničkog pokreta «Osvetnik». ^[26] Tih dana predsjednik SR Jugoslavije Dobrica Ćosić, imenovao specijalnu komisiju za utvrđivanje činjeničnog stanja. Komisija ni do danas nije objavila izvještaj o svom radu, a ni demantovala vijest iz vojnih izvora da su oteti ljudi istog dana likvidirani u blizini Višegrada. ^[27] Pošto je okončano suđenje za zločin u Sjeverinu, Dobrica Ćosić, tadašnji predsjednik SRJ je na pitanje novinara odgovorio da nikada nije čuo za Sjeverin. ^[28] U Okružnom sudu u Beogradu, 20. januara 2003. godine počelo je suđenje Milanu Lukiću, Oliveru Krsmanoviću (obojici u odsustvu), Dragutinu Dragičeviću i Đorđu Ševiću koji su optuženi za ratni zločin protiv civilnog stanovništva (član 142 KZ SRJ). ^[29] U 2006. godini okončano je suđenje za zločin u Sjeverinu i optuženi su osuđeni da su kao saizvršioci, izvršili krivično djelo ratni zločin protiv civilnog stanovništva, na 20 i 15 godina zatvora. ^[30] Kako ističe Dragoljub Todorović ratove na prostoru bivše Jugoslavije nisu vodile paravojne formacije već država. Ratove je vodio Slobodan Milošević, a za zločine u Sandžaku je odgovoran Dobrica Ćosić, lično. ^[31]

Područje Bukovice sastoji se od većeg broja planinskih sela koja zauzimaju gotovo trećinu površine opštine Pljevlja. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, na ovom području je živjelo oko 1.500 stanovnika, a 70% su bili Muslimani. Taj izrazito zaostali i nerazvijeni planinski kraj, bez izgrađenih puteva, graniči se sa tri opštine u Bosni i Hecegovini Fočom, Čajničem i Goraždom. ^[32] Sa izbijanjem rata u BiH dolazi do nesmetanih prelazaka tamošnjih paravojnih grupa i pripadnika vojske bosanskih Srba u ova pogranična sela u Crnoj Gori. Muslimansko stanovništvo takvu praksu prima s velim strahom, a osjećaj nesigurnosti dodatno je pojačan učestalim premetačinama njihovih kuća i sumnjičenjem da materijalno pomažu i priključuju se Zelenim beretkama. ^[33]

Incident u selu Bunguri 1. jula 1992. godine, kada je grupa uniformisanih osoba pretukla šestoro mještana bošnjačke nacionalnosti, opredjeljuje grupu mladih porodica da se isele iz Bukovice. U Bukovici počinje da se sprovodi teror i represija nad tamošnjim muslimanskim stanovništvom u cilju zaplašivanja i što hitnijeg iseljavanja sa ovog prostora. Takvom jasnom politikom sprovodi se čišćenje prostora na etničkoj osnovi. Reorganizacija Vojske Jugoslavije i uvođenje plaćenih vojnika isključivo srpske nacionalnosti izaziva još veće nepovjerenje mještana Bukovice. Ta ista vojska ne sprječava grupu vojske bosanskih Srba koja upada 15. februara 1992. godine u zaseok Selište i odvodi nekoliko mještana^[34] Bukovice. Sljedećeg dana, u zatočeništvo je odvedeno još šestoro članova porodice Bungur, svi stariji od 60 godina. ^[35]

Treća i najbrutalnija masovna otmica izvršena je 27. februara 1993. godine kada je grupa uniformisanih naoružanih lica, na djelu pruge Beograd-Bar, u selu Štrpci, nedaleko od Priboja, iz brzog voza «Lovćen» br. 671 kidnapovala i u nepoznatom pravcu odvela 19 putnika^[36] (18 Bošnjaka i 1 Hrvata). ^[37] Prema izvještaju Fonda za humanitarno pravo, tog dana je vozom putovala naoružana grupa s četničkim obilježjima; voz je nasilno zaustavljen u Štrpcima, sačekala ga je još jedna grupa naoružanih vojnika i oteti ljudi su odvedeni u nepoznatom pravcu. Prema jednoj verziji, oni su pobijeni na višegradskoj brani, a prema iskazu optuženog Nebojše Ranisavljevića, odvedeni su u neku zabačenu i napuštenu školu i zločin je tamo izvršen. ^[38]

Poslije otmice u Štrpcima advokat porodica otetih Velija Murić podnio je krivične prijave Tužilaštvu u Srbiji i Crnoj Gori protiv 14 visokih državnih funkcionera. ^[39] Otmica u Štrpcima planirana je uz znanje navedenih lica koji su raspolagali strogo povjerljivim informacijama o otmici, a nisu preduzeli niti jednu radnju u okviru svojih ovlašćenja da spriječe otmicu civila, državljana SRJ koju su izveli pripadnici Vojske Republike Srpske, u to vrijeme pod komandom oficira Vojske Jugoslavije. ^[40] Da je otmica u Štrpcima bila isplanirana od strane visokih (čega, funkcionera!) države, ukazuju dokazi koji potkrepljuju njihovu krivicu i odgovornost u ovom strašnom zločinu nad Bošnjacima. ^[41] Nakon otmice Bošnjaka u Štrpcima, rodbina otetih se obratila Slobodanu Miloševiću, koji je tada obećao da će «prevrnuti nebo i zemlju» i rasvjetliti sudbinu njihovih bližnjih. ^[42]

Pored brutalnih otmica Bošnjaka u Sandžaku i ubijanja civila, sa ciljem zaplašivanja i primoravanja na iseljavanje kako bi se stvorio etnički čist prostor zacrtan u granicama Velike Srbije, država je sprovodila jasnu politku diskriminacije prema Bošnjacima. Elementi te diskriminacije bili su progoni, maltretiranja, ponižavanja, lažna optuživanja itd. Prema podacima koje je bivši načelnik novopazarskog SUP-a Suad Bulić naveo na lokalnoj televiziji u Novom Pazaru, kroz tretmane u SUP-u prošlo je preko 17.000 građana^[43] Sandžaka, mahom iz Novog Pazara, Sjenice, Tutina. «Informativni razgovori»^[44] su podrazumijevali mučenje, batinanje i ponižavanje. ^[45] Bošnjaci koji su prošli kroz ovakvu torturu navodno su optuživani da imaju oružje koje im je potrebno za stvaranje države Sandžak. U periodu od oktobra 1993., do marta 1994. godine realizovala se policijska represija, kroz ispoljavanje nacionalne i vjerske netrpeljivosti. U policijskim stanicama u Novom Pazaru i Sjenici Bošnjaci su prolazili kroz tretmane pendrečenja po golim tabanima, hodanja po osušenom lijepku, uz čestu upotrebu metalne palice. ^[46]

U uslovima državne strahovlade i represije, politički život u Sandžaku je bio podijeljen i hirovit, a Novi Pazar je bio centar čitave oblasti. Sukobi bošnjačkih političara uz snažan pritisak iz Beograda učinili su da većina Bošnjaka bude politički nezainteresovana i apatična, sve do uklanjanja Miloševića sa vlasti 05. oktobra 2000. godine. ^[47] Uvođenjem višestranačkog sistema Bošnjaci u Sandžaku politički su se organizovali formiranjem Stranke demokratske akcije Sandžaka, čiji predsjednik je bio Sulejman Ugljanin.

Međutim zbog podijeljenosti unutar mnogih političkih partija koje su formirane polovinom devedestih godina, kao i zbog zvanične državne politike, nije došlo do bitnih promjena u položaju Bošnjaka. Godine 1997., uvedene su prinudne mjere u opštini Novi Pazar; vlast je predana članovima SPS-a i Jul-a koji su do 24. septembra 2000. godine ostali na vlasti. ^[48] U Sandžaku su Bošnjaci napuštali posao, dobijali otkaze iz državnih fabrika tekstila i obuće. ^[49] Ovakva politika vođena je i prema pripadnicima i drugih manjinskih zajednica u Srbiji. U mnogim republičkim državnim organima tamo gdje su Bošnjaci većina, manjina su u strukturi zaposlenih, a gdje su manjina faktički oni ne participiraju u dovoljnoj mjeri u tim institucijama. ^[50]

Dešavanja u Sandžaku, naročito u periodu od 1992.-1995. godine, uklapala su se u politiku etničkog čišćenja bošnjačkog stanovništva. ^[51] I danas, osam godina nakon demokratskih promjena u Srbiji, u Sandžaku se i dalje osjećaju posljedice represivne politike 90-tih godina. To je posebno izraženo u Zapadnom Sandžaku, u Priboju. Ovakvo stanje se očituje u čestoj pojavi grafita sa porukama «Nož, žica, Srebrenica,» «Radovan srpski junak» »proterati zelenog». «treba ubiti, zaklati Šiptara»...

Za dešavanja u Sandžaku u periodu od 90-tih godina pa do oktobarskih promjena aktivnu ulogu u kršenju prava Bošnjaka i sprovođenju politike nasilja, etničkog čišćenja, represije i diskriminacije prevashodno je odgovorna tadašnja zvanična politika, koju je sprovodila Socijalistička partija Srbije i njen predsjednik Slobodan Milošević. Također, vrlo važnu ulogu u promovisanju nasilja, represije i satanizacije Sandžaka odigrala je Radio televizija Srbije i medijska mašinerija koja je imala za cilj da Sandžak predstavi kao «leglo» terorista i secesionista. Posebna medijska pažnja Sandžaku se počela davati od 1991. godine kada su se brojna novinarska pera nošena mržnjom i prividnim senzacionalizmom prosto utrkivala u atacima na «žarište islamskog fundamentalizma» raspirujući svojim primitivnim, provokativnim vokabularom naci-šovinističke strasti... ^[52]

Propast komunističke ideologije obnovila je snagu Srpske pravoslavne crkve. Tako je u decembru 1990. godine, koji je nesumnjivo jedan od najznačajnijih mjeseci u historiji Srba, „srpski nacionalni brod dobio oba kormilara, i duhovnog i svetovnog. ^[53]“ Svjestan da komunistička retorika ne može spasiti Jugoslaviju niti ojačati njegovu moć, Slobodan Milošević je prihvatio nacionalizam. On je Srpskoj pravoslavnoj crkvi omogućio do tada neviđeni uticaj na javni život i pružio joj finansijsku podršku. ^[54] «Tokom ratova devedesetih godina, Srpska pravoslavna crkva je zauzimala stavove koji bi se mogli svrstati samo u ekstremističke, dok je, s druge strane, zatvarala oči pred etničkim čišćenjem, ili ih je u nekim slučajevima pravdala. Nikada se nije distancirala, niti se izvinila za takve izjave»^[55] SPC nije odreagovala na kršenje ljudskih i manjinskih prava Bošnjaka u Sandžaku.

Vrlo važnu ulogu za događaje u bivšoj Jugoslaviji odigrala je i Srpska akademija nauka i umjetnosti sa Memorandumom iz 1986. godine. Memorandum SANU je imao dalekosežan uticaj na razvoj i obnovu nacionalističkog pokreta u Srbiji. Memorandum je imao i izravan uticaj na Slobodana Miloševića koji je ideje izložene u memorandumu pokušao provesti u djelo: antibirokratska revolucija i ideja o velikoj Srbiji koja je kasnije bila uzrok rata u Sloveniji, Hrvatskoj, BiH i na Kosovu. ^[56] Za dešavanja u Sandžaku ovaj «istorijski» dokument svakako ima uticaja, prevashodno uzimajući činjenicu na akademike koji su radili na pisanju ovog dokumenta nezaobilaznog Dobrice Ćosića, koji je odgovoran za mnoga dešavanja u Sandžaku. ^[57]

Politika diskriminacije koja se sprovodila nad Bošnjacima u Sandžaku prouzrokovala je dalekosežne posljedice. Vladavinu Slobodana Miloševića karakterisale su masovne otmice, prebijanja ljudi, zastrašivanje, paljenja kuća, pljačkanja, mučenja i diskriminacija na svakoj osnovi. Događaji 90-tih u Sandžaku doveli su do masovnih migracija stanovništva, naročito u pograničnim djelovima Bosne i Hercegovine, odnosno opštini Priboj koja je bila najviše obuhvaćena ratnim dejstvima, ali i u Prijepolju i ostalim opštinama u Sandžaku.

Zbog čestih upada vojnih, paravojnih formacija i lokalnih militantnih grupa na područje opštine Priboj mnoga sela su ostala prazna, što je posljedica sistematskog etničkog čišćenja Bošnjaka sa ovog područja. Prema popisu stanovništva iz 1991. godine na ovom području je živjelo 33% muslimana, a posljednji popis iz 2002. godine pokazuje da u opštini Priboj živi oko 18% Bošnjaka. Ovi statistički podaci pokazuju odnos države i politiku koja se sprovodila u posljednjoj deceniji dvadesetog vijeka.

Nekoliko hiljada Bošnjaka je preživjelo različite oblike diskriminacije, prebijanja, mučenja, šamaranja, lažna optuživanja, pljačkanja imovine, protjerivanja. Veliki broj Bošnjaka je ostao bez posla u državnim firmama, bez ikakvih razloga upućivani su na godišnje odmore, dobijali otkaze. Privreda u Sandžaku je na niskom nivou, što i danas dovodi do ogromnih migracija stanovništva, ali ove migracije su prvenstveno posljedica diskriminatorskog odnosa i institucionalne diskriminacije koja se decenijama sprovodila u Sandžaku.

Prema podacima Udruženja povratnika «Reintegracija» iz opštine Priboj u zemlje Zapadne Evrope u periodu od 1992-95 izbjeglo je preko 3000 građana i građanki. ^[58] Bošnjacima je vlast Slobodana Miloševića uskraćivala sva prava i time jasno sprovodila politiku kršenja osnovnih ljudskih prava, u ovom slučaju prava manjina. Država je bila jasna: Bošnjaci nisu bili poželjni, oni su bili «čir koji muči utrobu Srbije»^[59] i taj čir je trebalo odstraniti. Iako je u Sandžaku danas mir, ovaj region je u velikoj mjeri još uvjek zapostavljen, marginalizovan i ignorisan, izolovan od glavnih privrednih i društvenih tokova u Srbiji. ^[60]

Uporedo sa kršenjem osnovnih ljudskih prava došlo je do nepoštovanja i kršenja manjinskih prava. Devedesetih godina Bošnjaci u svim sandžačkim opštinama^[61] nisu imali pravo obrazovanja na maternjem jeziku, pravo afirmacije svoje kulture i tradicije, niti pravo na informisanje na maternjem jeziku. Tek dolaskom demokratskih promjena na ovom polju se počelo ozbiljnije raditi i država je zauzela jasnu politiku prema nacionalnim manjinama u Srbiji, pa i prema Bošnjacima. Donošenjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, počinju da se formiraju Savjeti/Vijeća za nacionalne manjine koji se bave pitanjima kulture, tradicije, obrazovanja i informisanja za pripadnike nacionalnih manjina. Kršenje osnovnih ljudskih prava odvijalo se uporedo sa nepoštovanjem osnovnih manjinskih prava Bošnjaka.

FussNote:
¹⁾Srpski Sandžak i dalje zaboravljen,Izveštaj za Evropu br,162-8 april 2005, International Grisis Group, strana 7
²⁾Svjedočenje iz Sandžaka, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, 2002 godina, strana 5
³⁾Ibid str 10
⁴⁾Ibid strana 5
⁵⁾8. jun 1993 godine, Beograd U «Večernjim novostima» A. Dragojević piše «Pomeranje na zelenoj tranferzali niko nije čak na vreme ni registrovao: trećina Šiptara na Kosovu su nešto stariji i najnoviji emigranti iz Albanije, glavni «političari» zapravo teroristi u Sandžaku jesu Šiptari, a glavni koljači u Sarajevu – Sandžaklije. » preuzeto Sandžak hronika zla (1990-1994) III, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, Novi Pazar 1995. godina, strana 27.
⁶⁾Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8 april 2005, International Grisis Group, strana 10
⁷⁾Ibid
⁸⁾Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači (Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički), Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996 godina, strana 18
⁹⁾Saopštenje za javnost, 23. februar 2005. godine, Centar za ljudska prava Priboj
¹⁰⁾Informacije o Sandžaku, Helsinški odbor za zaštitu ljudskih u Sandžaku, 1996 godine, strana 27
¹¹⁾Žrtve ovog zločina su: Mehmed Šebo, Zafer Hadžić, Meda Hadžić, Medredin Hodžić, Ramiz Begović, Derviš Softić, Medhad Softić, Muja Alihodžić, Alija Mandal, Sead Pecikoza, Mustafa Bajramović, Hajrudin Sajtarević, Esad Džihić, Sabahudin Ćatović, Ramahudin Ćatović, Idriz Gibović i Melvida Koldžić. – Saopštenje za javnost Fonda za humanitarno pravo i Inicijative mladih za ljudska prava, 21 oktobar 2005. godine.
¹²⁾Pod lupom, Fond za humanitarno pravo, Beograd, 1993. godina, strana 23.
¹³⁾Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači (Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički), Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996 godina, strana 27
¹⁴⁾Informacije o Sandžaku, Helsinški odbor za zaštitu ljudskih u Sandžaku, 1996 godine, strana 28
¹⁵⁾ Izajva Suada Bulića, Regionalan televizija Novi Pazar, emisija Sandžak pita, novembar 2005. godine.
¹⁶⁾Informator br 1, Udruženje povratnika Reintegracija, Novi Pazar, 2006. godine, strana 6
¹⁷⁾Ljudska prava i kolektivni identitet – Srbija 2004, Beograd 2005, Helsinški odbor za zaštitu ljudskih prava u Srbiji, strana 262
¹⁸⁾Sandžak porobljena zemlja ,Crnovršanin Harun, Erich-Deutschland 2003, strana 477
¹⁹⁾Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8 april 2005, International Grisis Group, strana 8
²⁰⁾Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, godine, Pod lupom.
²¹⁾Ibid
²²⁾Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači (Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički), Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996 godina, strana 18
²³⁾«Na pedesetak metara od Karaule u kojoj su se nalazili rezervisti Vojske Jugoslavije ubijen je meštanin Ramo Berba. On je 26. avgusta čekao autobus na raskrsnici puta Priboj-Rudi, kad su se, prema iskazima svedoka, ispred trgovine zaustavila dva kamiona marke «tam», od kojih je jedan nosio protivavionski tip. Izašlo je nekoliko vojnika sa sivomaslinastim unioformama sa oznakom četiri S. Dok su dvojica pretakali benzin, jedan vojnik je obišao kamion i zatražio lični dokument od Berba Rame koji je tu stajao. Nakon što je ovaj dao ispravu, vojnik je izvadio pištolj i nekoliko puta opalio u njega. Vojnici su, sa pretakanjem goriva, naredili prisutnima da leš bace u reku Lim. Na njihovo oklevanje zaprećeno im je pištoljem. Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, godine, Pod lupom »
²⁴⁾Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, godine, Pod lupom
²⁵⁾Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, godine, Pod lupom.
²⁶⁾Tekst Fehima Kajevića iz revije Sandžak, br 23 iz 1993. godine
²⁷⁾Progoni i politički procesi u Sandžaku, priređivači (Vasvija Gusinac, Fehim Kajević, Safet Hadrović Vrbički), Udruženje pisaca Sandžaka, Novi Pazar, 1996 godina, strana 20
²⁸⁾ Ćosić je u četvrtak govorio na skupu "Velika Srbija - istine, zablude i zloupotrebe" koji se održava u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Na naše pitanje kako komentariše završetak istrage o otmici 16 građana SRJ iz Sjeverina, Dobrica Ćosić je odgovorio: B92: G. Ćosiću, ako može, samo jedno pitanje? Ćosić: "Nijedno." B92: Okončan je slučaj Sjeverin. Vi ste formirali komisiju koja je trebalo to da ispita. Kakav je Vaš komentar? Ćosić: "Šta je to?" B92: Okončan je slučaj Sjeverin, otmica… Ćosić: "Nemam pojma. Ma, nemam nikakav komen… nemam pojma ni o čemu. Prvi put čujem, preuzeto sa sajta: http://www.b92.net/specijal/sjeverin/press.php
²⁹⁾ http://www.hlc-rdc.org/uploads/editor/Sudjenje%20za%20ratni%20zlocin-slucaj%20Sjeveri.pdf - Preuzeto 24. decembra 2008. godine.
³⁰⁾http://www.okruznisudbg.org.yu/content/2006/sjeverin, preuzeto 24. decembra 2008. godine
³¹⁾Danas, 30 maj 2003. godine
³²⁾Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, godine, Pod lupom, br 4
³³⁾Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, godine, Pod lupom, br 4
³⁴⁾ pedesetogodišnju Ramizu, šesnaestogodišnjeg dečaka Mamka i dvadesetpetogodišnju Zlatiju Bungur.
³⁵⁾Fond za humanitarno pravo, Beograd, februar 1993, godine, Pod lupom, br 4
³⁶⁾Alomerović Adem, Bakija Fehim, Babičić Ismet, Hasović Rifat, Samir Rastoder, Kapetanović Esad, Ličina Iljaz, Nihad Šahman, Dečević Senad, Zupčević Halil,Ćorić Rasim, Nijazija Kajević, Memović Fikret, Nanić Muhedin, Softić Šećo,Topuzović Džafer, Preljević Safet, Zeković Fevzija, Toma Buzov.
³⁷⁾Sandžak porobljena zemlja ,Crnovršanin Harun, Erich-Deutschland 2003, strana 706
³⁸⁾Vreme, br 593, 16. maj 2002. godine.
³⁹⁾Krivične prijave su podnete protiv: Živote Panića, bivšeg načelnika Generalštaba Vojske Jugoslavije, Milana Panića, bivšeg premijera Jugoslavije i v.d. ministra odbrane, Dobrice Ćosića, bivšeg predsjednika SRJ, Slobodana Miloševića, bivšeg predsjednika Srbije, Marka Negovanovića, bivšeg ministra odbrane Srbije, Dragoljuba Ojdanića, nekadašnjeg komandanta Užičkog korpusa, Jovice Stanišića, bivšeg načelnika Državne bezbednosti Srbije, Branislava Kuzmanovića, bivšeg pomoćnika ministra odbrane Srbije, Dušana Lončara, bivšeg zamjenika komandanta Užičkog korpusa, Luke Dragičevića, bivšeg komandanta Višegradske brigade, Damjana Mitrašinovića, bivšeg komandanta Goraždanske brigade, Boška Petrića, bivšeg načelnika SUP-a Užice, Đorđa Kerića, bivšeg komandanta milicije užičkog regiona, i Josipa Ujčića, bivšeg šefa odjeljenja za saobraćajne poslove ŽTP Beograd.-
⁴⁰⁾BiH Dani, br 261, 14. jun 2002. godine
⁴¹⁾Predmet: Informacija o zadržavanju vozova i odvođenju putnika u ukrsnici Štrpci: obaveštavamo Vas da je u poslednje vreme prisutna pojava nepredviđenog zaustavljanja i zadržavanja vozova s prevozom putnika na pruzi Beograd–Bar i to na delu pruge koja prolazi kroz teritoriju Republike Srpske, službeno mesto ukrsnica Štrpci...Dana 27. 02. 1993. godine prisilno je zaustavljen voz 671 u 15.50 časova i zadržan je 22 minuta. Ovo je uradila grupa uniformisanih lica koja je pod pretnjom zahtevala od otpravnika vozova da putem glavnog staničnog ulaznog signala zaustavi voz 671. Nakon zaustavljanja izvršen je pregled putnika u prisustvu dva milicionara – pratioca voza. Odvedena su 24 putnika, muškarca. Posebno naglašavamo da je među odvedenim licima i jedan radnik ŽTP-a Beograd i to otpravnik vozova u stanici Prijepolje teretna Memović Fikret.Dužni smo da Vas upoznamo da smo blagovremeno Ministarstvu odbrane RS i MUP-u RS ukazali na moguće posledice po bezbednost u saobraćaju vozova, bezbednost železničke infrastrukture i druge posledice koje mogu proizaći nakon ovakvih akcija.- Objaveljno u Vreme, br 593, 16. maj 2002. godine.
⁴²⁾Sandžak porobljena zemlja ,Crnovršanin Harun, Erich-Deutschland 2003, strana 706
⁴³⁾Izjava Suada Bulića, Regionalan televizija Novi Pazar, emisija Sandžak pita, novembar 2005. godine.
⁴⁴⁾Mustafa Džigal (1935) iz Trijebina «U prostorije MUP-a Novi Pazar javio sam se 9. maja 1994. godine. Pita me jedan od njih: jesi li ti Mustafa? Jesam, kažem. Čekao sam petnaest minuta. Kaže on meni: Mustafa, znaš li zbog čega smo mi tebe ovdje pozvali? Ne znam, odgovorih mu, ja ne znam što ste me pozvali, već samo golu dušu da vam dadnem. Ja da sam imao to oružje ne bih dolazio da se ovaliko ljudi iživljava na mene. Kaže on meni, zove se Karličić, podignuvši se sa stolice – imaćes, imaćeš tursku ti majku………… Psovali su me, bili me po tabanima onom palicom, po glavi i leđima. Krivio sam se od bolova. Jedan od njih koji me je najviše tukao stavljao mi je onu palicu u usta, nije pravo nego stranom. Pao sam dolje prebijen i ponižen» Svjedočenje iz Sandžaka, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, 2002 godina, strana 8
⁴⁵⁾Svjedočenje iz Sandžaka, Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda, 2002 godina, strana 6
⁴⁶⁾Fond za humanitarno pravo, Beograd, mart 1994, godine, Pod lupom, br 11
⁴⁷⁾ Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8 april 2005, International Grisis Group, strana 12
⁴⁸⁾Ibid
⁴⁹⁾Ibid
⁵⁰⁾Ministartsvo unutrašnjih poslova, i druge republičke institucije.
⁵¹⁾Sandžak: Identitet u procepu starog i novog, Helsinski odbor za ljudska prava u Srbiji, 2008. godina, strana 11 i 12
⁵²⁾ Hronika zla (1990-1994) III – Sandžački odbor za zaštitu ljudskih prava i slobodna, Novi Pazar 1995. strana 3
⁵³⁾ Tomanić Milorad, Srpska crkva u ratu i ratovi unjoj, Beograd 2001, strana 2
⁵⁴⁾ Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br, 162-8 april 2005, International Grisis Group, strana 8
⁵⁵⁾ Srpska pravoslavna crkva, patrijarh i rat, Žene za mir, Beograd 2002. strana 199
⁵⁶⁾ http://hr.wikipedia.org/wiki/Memorandum_SANU, preuzeto 28. decembra 2008. godine
⁵⁷⁾ Otmica u Sjeverinu
⁵⁸⁾ Informator br 3, Udruženje povratnika Reintegracija, Novi Pazar, strana 13
⁵⁹⁾ Izjava Vuka Draškovića, 1992. godine kod Petrove crkve blizu Novog Pazara.
⁶⁰⁾ Srpski Sandžak i dalje zaboravljen, Izveštaj za Evropu br,162-8 april 2005, International Grisis Group, strana 48
⁶¹⁾ Novi Pazar, Tutin, Priboj, Prijepolje, Nova Varoš, Sjenica