Prof. dr. Smail ČEKIĆ: Osobe koje vrše genocid “ili bilo koje drugo djelo nabrojano u članu III” biće, prema članu IV Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, kažnjene, “bez obzira na to da li se radi o ustavno odgovornim vladarima, javnim funkcionerima ili privatnim licima”. Prema članu V strane se obavezuju da donesu neophodno zakonodavstvo u cilju primjene Konvencije i da posebno obezbijede efikasne kazne (krivične sankcije) za osobe osuđene za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III.

U narednih par sedmica u nastavcima imat ćete priliku pročitati istraživački rad "Sprečavanje i kažnjavanje zločina genocida", historičara prof. dr. Smaila Čekića, direktora Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava. Tekst je također objavljen u najnovijem broju sarajevskog časopisa “KORAK”, (broj 18), januar-februar 2010, str. 85-144).

Uvodne napomene
Genocid je samostalna, samosvojna i prepoznatljiva društvena pojava - proces, veoma složena, rasprostranjena i dovoljno društveno značajna pojava - proces koji se može empirijski identifikovati i naučno istraživati i naučno saznavati kao jedinstvo raznovrsnog na raznim prostorima i u raznim vremenima. To je, istovremeno organizovana, ciljna i svrsishodna pojava - proces, koji po svom sadržaju, usmjerenosti i intenzitetu ima generalne i univerzalne negativne odredbe, te kao takav se može empirijski identifikovati i misaono shvatiti kao poseban društveni realitet, odnosno činilac društvene stvarnosti, koji se razlikuje od drugih društvenih realiteta - pojava i procesa u ljudskom društvu.
Genocid je izrazito složena empirijska pojava društvene stvarnosti, dinamična struktuirana i razvojna pojava, u čijem sadržaju se nalaze brojni i raznovrsni činioci, koji su aktuelno, potencijalno i perspektivno predmet naučnih istraživanja i izučavanja brojnih, raznorodnih i raznovrsnih nauka i naučnih disciplina. S tim u vezi, može se govoriti o raznim dimenzijama i aspektima društvenog i naučnog interesovanja i interesa i naučnih saznanja do kojih se dolazi kroz proces naučnih istraživanja u okvirima raznih i raznovrsnih nauka i naučnih disciplina.
Gеnоcid је, pо dеfiniciјi, najteži, najkompleksniji i najgnusniji oblik zločina u historiji čovječanstva i jedan od najsloženijih društvenih procesa i pojava, projiciran u vremenu i prostoru kao proces koji je rezultat kolektivne ideologije, politike i prakse, koji ima svoje faze, sistematski i planski karakter, širi kontekst, dinamiku i intenzitet i koji se vrši u kontinuitetu (nad nezaštićenim, bespomoćnim, nedužnim i nenaoružanim žrtvama, odabranim samo zato što pripadaju nekoj, po međunarodnom pravu, zaštićenoj grupi, koja je meta napada samo zbog takve pripadnosti), kao niz međusobno funkcionalno povezanih različitih djelâ, počinjenih od strane velikog broja organizovano udruženih učesnika u procesu koji karakteriše planiranje, pripremanje, organizovanje i izvođenje, uz potpunu saglasnost, koordinaciju, neposredno učešće i kontrolu najviših državnih organa vlasti, što je karakteristično i za genocid nad Bošnjacimu u Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća. Nesumnjivo je da se radi o pojavi koju najneposrednije proizvodi i iza koje stoji država kao politički subjekt. Kada je riječ, primjera radi, o masovnom učešću (ljudi) u genocidu, tako je samo u genocidu nad Bošnjacima Bosne i Hercegovine u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici, jula 1995, prema istraživanjima Vlade Republike Srpske, učestvovalo (po raznim osnovama i na razne načine) preko 25.000 ljudi.

1. Pregled osnovnih stavova Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida
Genocid je, prema Rezoluciji 96 (I) Generalne skupštine Ujedinjenih nacija, od 11. decembra 1946, “zločin u međunarodnom pravu i u suprotnosti je sa duhom i ciljevima Ujedinjenih nacija”, koga “osuđuje civilizovani svijet”. U “svim periodima historije genocid je nanosio velike gubitke čovječanstvu” . ^[1]

Genocid je, po Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, usvojenoj 9. decembra 1948, “bilo da je izvršen u vrijeme mira ili rata, zločin u međunarodnom pravu” . ^[2]


Članom II genocid je definiran na sljedeći način: “U ovoj Konvenciji, pod genocidom se podrazumijeva bilo koje od sljedećih djela (akata), počinjenih s namjerom da se, potpuno ili djelimično, uništi jedna nacionalna etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva:
a) ubijanje pripadnika grupe;
b) uzrokovanje (nanošenje) teških tjelesnih ili psihičkih povreda pripadnicima grupe;
c) namjerno nametanje grupi životnih uslova, sračunatih da dovedu do njenog potpunog ili djelimičnog fizičkog uništenja;
d) uvođenje (nametanje) mjera kojima je namjera sprečavanja rađanja unutar grupe;
e) prisilno premještanje djece iz jedne u drugu grupu”. ^[3]

Članom III su određena kažnjiva djela:
a) genocid;
b) udruživanje radi (iz)vršenja genocida;
c) direktno i javno podsticanje na izvršenje genocida;
d) pokušaj izvršenja genocida;
e) saučesništvo u genocidu. ^[4]

Osobe koje vrše genocid “ili bilo koje drugo djelo nabrojano u članu III” biće, prema članu IV Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, kažnjene, “bez obzira na to da li se radi o ustavno odgovornim vladarima, javnim funkcionerima ili privatnim licima”. Prema članu V strane se obavezuju da donesu neophodno zakonodavstvo u cilju primjene Konvencije i da posebno obezbijede efikasne kazne (krivične sankcije) za osobe osuđene za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III. Član VI predviđa da “osobama optuženim za genocid ili neko drugo djelo taksativno navedeno u članu III sudi nadležni sud države na čijoj teritoriji je djelo počinjeno ili međunarodni krivični sud koji ima nadležnost u odnosu na te ugovorne strane, a koje su prihvatile njegovu nadležnost”. Članom VII predviđena je ekstradicija. ^[5]

Prema članu VIII Konvencije “svaka ugovorna strana može se obratiti nadležnim organima Ujedinjenih nacija u cilju preduzimanja mjera u skladu sa Poveljom Ujedinjenih nacija, koje smatraju adekvatnim za sprečavanje i suzbijanje akata genocida ili bilo kojih drugih djela taksativno navedenih u članu III” . ^[6]

Članom IX je predviđeno podnošenje određenih sporova Međunarodnom sudu pravde: “Sporovi između ugovornih strana koji se odnose na tumačenje, primjenu ili izvršenje ove Konvencije, uključujući one koji se tiču odgovornosti neke države za genocid ili za neki drugi akt taksativno naveden u članu III, podnose se Međunarodnom sudu pravde, na zahtjev bilo koje od strana u sporu” . ^[7]

Član IX govori o “odgovornosti države za genocid ili bilo koje drugo djelo taksativno navedeno u članu III”. ^[8]
Države su, prema Konvenciji, dužne da ispunjavaju svoje obaveze prema međunarodnom pravu, uključujući međunarodno humanitarno pravo i one ostaju odgovorne za akte koji su suprotni međunarodnom pravu, a pripisivi su njima. ^[9]

Preostalih deset članova predstavljaju završne klauzule koje se bave takvim pitanjima kao što su ugovorne strane Konvencije, ratifikacija i njeno stupanje na snagu. ^[10]

Države ugovorne strane (članice) su obavezne da sprečavaju i kažnjavaju genocid. Obaveza svake države da sprečava i kažnjava zločin genocida “nije teritorijalno omeđena Konvencijom”. Obaveza se proteže bez teritorijalnog ograničenja. Obaveza je svake države, prema članu VI, na čijoj je teritoriji djelo počinjeno da ga krivično goni. ^[11]

Konvencijom o genocidu je “stvoren univerzalan, ugovorno baziran koncept odgovornosti države”. Članom IX Konvencije se “veoma eksplicitno državama uvodi neposredna odgovornost da ne vrše genocid, odnosno ne pružaju pomoć u vršenju genocida” . ^[12]
Savezna Republika Jugoslavija je u sporu Bosna i Hercegovina protiv SRJ (SCG) zastupala tezu da Konvencija o genocidu “ne predviđa odgovornost država za akte genocida kao takve”. S tim u vezi, Savezna Republika Jugoslavija je smatrala da se obaveze propisane Konvencijom odnose na “sprečavanje i kažnjavanje genocida kada takav zločin čine pojedinci”. ^[13]
Zastupnik Savezne Republike Jugoslavije je ponovio ocjenu da “Konvecija ni na koji način ne sugeriše da same države mogu da vrše genocid”. ^[14]

Odredbama Konvencije državama se, po Međunarodnom sudu pravde, nameću obaveze u pogledu kojih, u slučaju kršenja, može nastati njihova odgovornost. Članovi V, VI i VII, kojima se predviđa zakonodavstvo, posebno predviđanje efikasnih kazni za lica osuđena za genocid i druga djela taksativno navedena u članu III, kao i krivično gonjenje i ekstradicija počinilaca, nalaze se, po ocjeni Međunarodnog suda pravde, jasno među takvim odredbama. “Zato što se takvim odredbama reguliše kažnjavanje, one imaju i odgovarajući, a time i preventivni efekat, odnosno cilj, te se može smatrati da zadovoljavaju i iscrpljuju obavezu o sprečavanju zločina genocida, kako se iznosi u članu I i pominje u naslovu”. ^[15]

FUSSNOTE:
^1] UJEDINJENE NACIJE, Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida (u daljem tekstu: Konvencija …), 9. decembar 1948, član I. Genocid i masovna zvjerstva predstavljaju užasavajuće ljudske gubitke. Samo u XX stoljeću - stoljeću genocida - desetine miliona ljudi je ubijeno na genocidnoj osnovi. Bosna i Hercegovina je, nažalost, višestruko historijsko svjedočanstvo da je dvadeseto stoljeće - stoljeće genocida. Njega je obilježila monstruozna neljudska težnja da se istrijebe cijele nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe kao takve, da im se onemogući biološki, kulturni, socijalni i ekološki opstanak.
Nažalost, Bosna i Hercegovina i njen glavni grad Sarajevo istovremeno su simboli stradanja narodâ zbog njihove nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti, te trajne orijentacije i osvajačkih težnji prema Bosni i Hercegovini i istrebljenju pojedinih njenih naroda. Ona je istovremeno i paradigmatični primjer antifašističkog otpora i odbrane civilizacijskih i kulturnih vrijednosti Evrope od najtežeg zla koje poznaje čovječanstvo - zločina genocida, posebno na kraju XX stoljeća, kada je Evropa ostala nijema na pozive brojnih nemoćnih ljudskih bića za spas, a svijet, naročito vlade velikih zapadnih zemalja, zauzeo neutralan, pasivan i licemjeran stav prema žrtvama genocida, lišavajući ih legitimnih prava na odbranu biološko-fizičkog opstanka.
U Bosni i Hercegovini je na kraju XX stoljeća nad Bošnjacima ponovo izvršen genocid zbog njihove nacionalne, etničke i vjerske pripadnosti i otimanja njihovog životnog prostora. Genocid je, prema velikosrpskom i velikohrvatskom projektu fašističkog karaktera i sa genocidnom namjerom da se unište Bošnjaci kao nacionalna, etnička i vjerska grupa, izvršen radi “rješavanja muslimanskog pitanja” i širenja srpskog i hrvatskog lebensrauma, pri čemu je Bošnjake trebalo istrijebiti i zauzeti njihov prostor koji bi bio obuhvaćen etnički čistom srpskom, odnosno hrvatskom državom.
^2] Isto. Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida spada u korpus najznačajnijih međunarodnopravnih dokumenata, u tekovine ljudske civilizacije, kao rezultat iskustva međunarodne zajednice iz holokausta i genocida u Drugom svjetskom ratu.
Iako je Konvencija na početku dočekana sa dobrodošlicom, kritička pitanja i komentari ubrzo su dominirali u raspravama mnogih istraživača. Brojni naučni i stručni radnici i analitičari i danas vode rasprave o definiciji genocida, zabranjenim aktima, namjeri, odbijenim prijedlozima da se u taj dokument uključe političke grupe, te kulturni genocid, kao i drugim pitanjima, ukazujući na potrebu redefinisanja genocida.
Početkom devedesetih godina XX stoljeća Vijeće sigurnosti Ujedinjenih nacija animiralo je Konvenciju o genocidu, stavljanjem definicije genocida u statut novoformiranih ad hoc krivičnih sudova za bivšu Jugoslaviju (ICTY) i Ruandu (ICTR). Tako je prošlo skoro pola stoljeća prije nego je Konvencija o genocidu konačno primijenjena u konkretnom sudskom procesu. Do sada su navedeni međunarodni krivični sudovi u više slučajeva donijeli presude protiv pojedinaca optuženih za genocid.
Tužba koju je 1993. Republika Bosna i Hercegovina pokrenula protiv Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) za genocid pred Međunarodnim sudom pravde bila je prvi test za utvrđivanje odgovornosti učešća države u genocidu prema Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida. Presuda, donesena 26. februara 2007, pokrenula je, kako van Bosne i Hercegovine, tako i unutar zemlje, lavinu akademskih, društvenih i političkih komentara, diskusija i polemika.
^3] Isto, član II.
^4] Isto, član III.
^5] Isto, članovi IV-VII.
^6] Isto, član VIII.
^7] Isto, član IX.
^8] Isto, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA, SPOR KOJI SE ODNOSI NA PRIMJENU KONVENCIJE O SPREČAVANJU I KAŽNJAVANJU ZLOČINA GENOCIDA - BOSNA I HERCEGOVINA PROTIV SRBIJE I CRNE GORE - (u daljem tekstu: MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …), Hag, 26. februar 2007, paragraf 152.
^9] UJEDINJENE NACIJE, Konvencija …, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 148.
^10]Konvencija …, članovi X-XIX.
^11] Isto, član VI; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragrafi 154-155.
^12] Konvencija …, član IX; MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 155.
^13] MEĐUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA …, paragraf 156.
^14] Isto, paragraf 158.
^15] Isto, paragraf 159.