Komentari
Preostali stari nišani na Velikom mezarju nalaze se u veoma lošem stanju i cekaju hitnu restauraciju
UNIŠTAVANJE STARIH OSMANLIJSKIH NIŠANA NA NOVOPAZARSKIM MEZARJIMA
|
|
Autor: Dr. Harun Crnovršanin
Objavljeno: 17. March 2025. 19:03:35
Našoj bahatosti i neznanju, kada je u pitanju uništavanje sopstvenog bošnjačkog kulturnog identiteta, nema kraja. Pored toga što su nam zadnjih 100 godina razni režimi udarnički satirali naše džamije, medrese, hanove, hamame, Tijesnu čaršiju, stare osmanlijske kuće- i naši „servilni Bošnjaci“, koji su bili dio pređašnjih režima, dosta su doprinijeli da sve to nestane. Na početku autorovog serijala o osmanlijskim kućama u Novom Pazaru naveli smo i imena tih naših „rušitelja“.
Nakon Drugog svjetskog rata, tačnije u vrijeme komunizma, počinju neprimjetno, ali permanentno, da se uništavaju naša mezarja, odnosno stari nišani (nadgrobni spomenici) naših predaka. Veliki odliv urbanog stanovništva, uglavnog iseljenog u Tursku, i priliv ruralnog stanovništva u Novi Pazar, učinio je da se izmijeni i izgled naših grobalja. Malo je kome bilo stalo do očuvanja starih nišana. Umrlim bošnjačkim komunistima počinju da se podižu moderni mermerni spomenici, veoma često crne boje i sa slikama na njima, što nije u tradiciji islama.
Prvo da definišemo pojam nišana. Šta je to nišan?
„Nišanima se nazivaju uspravni spomenici iznad grobova kod muslimana. Riječ „nišan“ preuzeta je iz turskog i persijskog jezika. Pored označavanja spomenika ova riječ ima i druga značenja kao što su: meta, mladež, orden, dar itd. Muslimani se ne kopaju u porodičnim grobnicama kao što je to slučaj sa hrišćanima, već se svaki grob obilježava sa dva nišana, jednim kod glave i drugim kod nogu umrloga. Stari nišani koje možemo vidjeti na muslimanskim grobljima, sa turbanima, bašlucima ili sarucima, počeli su da se klešu dolaskom Osmanlija na naše prostore.“ (Iz teksta: „Nišani od XVI do XVII vijeka u Novom Pazaru“, autora Burhana Čelebića, Novopazarski zbornikbr. 45 iz 2022.)
Prema pisanju naših historičara- Turci su način obrade nadgrobnih spomenika primili od Arapa, da bi ih, u nešto izmijenjenom obliku, donijeli i u naše krajeve, tj, BiH, Sandžak, Crnu Goru (Karadag), Kosovo i Mekedoniju.
Prema istraživaču Bešlagiću Š. „Tipovi nišana koji su dolazili iz srednje Anadolije, tj. iz Konje i Akšehira bili su manjih dimenzija, četvrtastih stubova uglavnom sa turbanima, nazivali su se stambolskim ili carigradskim, jer su se naprije pojavili u Istanbulu.“ (Bešlagić Š., knjiga „Nišani 15.i16. vijeka u Bosni i Hercegovini, ANUBIH, 1978).
POSTOJEĆA GROBLJA (MEZARLUCI) U NOVOM PAZARU
U Novom Pazaru postoje tri mezarja: najstarije Jermiše, zatim Gazilar i Veliko ili Paričko groblje. Zahvaljujući istraživanju M. Mujezinovića otkriven je najstariji nišan sa epigrafskim natpisom koji se nalazi na Šehidskom mezarju „Jermiše“. On potiče s početka 16. vijeka , tačnije 1504/1505. godine, dakle star je 520 godina! Nažalost, Mujezinović tada nije uspio da pročita kome je ovaj nišan pripadao, jer je isti duboko potonuo u zemlju pa je, zbog svoje glomaznosti (težine i veličine), bilo nemoguće podići ga uvis i pročitati ostatak teksta kojeg je zemlja prekrila. Nadamo se da će se u skoroj budućnosti naći rješenje da se ovaj nišan izvuče i podigne iz zemlje, pročita ime umrlog, i ponovo vrati na svoje mjesto. Uz današnju mehanizaciju to nebi trebao da bude veliki problem. Inače mezarje „Jermiše“ je dobilo ime jer je tu ukopano 20 šehida (na turskom „yirmi šehit“).
Drugo novopazarsko mezarje „Gazilar“ spada u najstarija muslimanska groblja. Sam naziv Gazilar potiče od arapske riječi „gazi“ što znači heroj, ratni junak, t.j. groblje ratnika. Prvi put se pominje 1611. godine. Prema mišljenju naših historičara taj naziv groblje je dobilo nakon Austrijsko-Turskog rata (1683-1699), kada su sahranjivani Bošnjaci i Turci koji su branili Novi Pazar. Malo je poznata činjenica da je u jesen 1941. godine na Gazilaru ukopano i 144 albanskih gazija koji su branili Novi Pazar od četnika Draže Mihailovića.
Prema izjavi hadži Bahri-bega Ćorovića (1925-2021) koju je 2011. godine dao autoru ovog teksta: „Mezarevi albanskih gazija i šehida nalaze se sa obadvije strane Glavne kapije u dužini od po 100 metara. Međutim, poslijeratna komunistička vlast je učinila sve da se njihovi grobovi zatru, pa su danas njihovi grobovi potrpani novim grobovima.“
Treće novopazarsko mezarje je Veliko, Dugačko ili Paričko groblje, jer je ono sastavni dio istoimene mahale Parice. Iznad Velikog groblja nalazi se Paričko brdo, svoje ime je, također, dobilo po ovoj mahali. Na Gazilaru i Velikom groblju preovladavaju nišani iz 17. i 18. vijeka. Od prve polovine 18. vijeka na ovim nišanima se pojavljuju natpisi na osmanskom, arapskom i persijskom jeziku.
Ne treba zaboraviti i staro šehidsko groblje Metereze (MEHTER MEZARLIK) koje se nalazi pored zaseoka Boturovina u selu Deževa kod Novog Pazara. Ovo groblje je staro preko 200 godina. Prema priči starih mještana Crnovršana iz Boturovine „tu su ukopani branitelji Novog Pazara koji su izginuli u borbi sa Karađorđevim ustanicima 1809. godine. U tim borbama su se istakle dvije sestre Bošnjakinje koje su pokazale posebnu hrabrost. Akciju čišćenja ovog mezarja pokrenuo je 2016. godine Adem Emrović sa gradskim aktivistima. Otkrivena su dva velika nišana sa turbanom koji i danas stoje. Međutim, u vrijeme terora Miloševićevog režima, veliki broj tih nišana je polomljen i uništen kako bi se zatrlo i pamćenje da je tu postojalo „tursko groblje“.
Autor ovog teksta porastao je u porodičnoj kući koja se nalazila na Drumu (ul. Rifata Burdžovića), u neposrednoj blizini Velikog groblja, tako da mu je poznata svaka njegova stopa i svaki od ovih starih prelijepih osmanlijskih nišana kojih je danas, nažalost, sve manje. Pretpostavlja se da je našom nemarnošću, neznanjem i nedostatkom nacionalne i vjerske svijesti, do sada uništeno preko 40% starih nišana. Autor je u vrijeme svog djetinjastva mogao na prste obadvije ruke da prebroji bijele moderne nišane. Uglavnom su preovladavali stari nišani na Velikom groblju. Danas se ovo groblje bijeli od novih mermernih nišana, a tek se ponegde, između ovih novih, pojavi još poneki nakrivljeni, ili na zemlju povaljeni, osmanlijski nišan sa turbanom.
DECENIJAMA SU, PRED NAŠIM OČIMA, UNIŠTAVANI STARI OSMANLIJSKI NIŠANI
U Novom Pazaru je, što se tiče zaštite starih nišana na našim mezarjima, vladao potpuni nemar. Taj naš nemar nije od juče, već proističe još od vremena odlaska Turaka sa ovih prostora. Nakon što je Bosna i Hercegovina 1878. okupirana i anektirana od strane Austro-Ugarske, bošnjački narod je vodio borbu za goli biološki opstanak pod novom katoličkom vlašću. Za tih 40 godina koliko je BiH bila pod stranom okupacijom (1878-1918) drastično je promijenjena demografska struktura stanovništva, a bošnjački vjerski i kulturno-historijski spomenici doživljavaju pravi urbicid. Isti je slučaj bio i sa bošnjačkim stanovništvom Sandžaka od 1912. t.j. od odlaska Turaka, pa sve do agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992-1995). Zauvijek su nestale prelijepe stare čaršije u Novom Pazaru, Gusinju, Beranama, Pljevljima (Taslidži), Bijelom Polju (Akovi), Prijepolju, Priboju.
„Velikosrpska agresija je bila posebno razorna na području Istočne Bosne- od Foče do Zvornika, u gradovima gdje su Bošnjaci predstavljali većinu, i gdje se kroz povijest bila oblikovala prepoznatljiva forma gradova i gradskih središta u kojima su se mogle vidjeti džamije, turbeta, haremi (mezarja), karavansaraji, hamami, hair-česme, mejtefi, mesdžidi, stare bosanske kuće i drugo…“ (Iz knjige „Kulturocid na Drini“, autora Šemsa Tucakovića, Sarajevo 2012. )
POKRENUT AMBICIOZAN PROJEKAT ZAŠTITE NIŠANA U NOVOM PAZARU
Kada su u pitanju novopazarska mezarja i zaštita starih nišana na njima, u zadnje 2-3 godine dolazi do pozitivne promjene. Bošnjačko nacionalno vijeće (BNV) i veliki broj građana, suočeni sa očiglednim uništavanjem istih, počinju da pišu prijave i žalbe nadležnim organima: Gradu Novom Pazaru, preduzeću „Gradska čistoća“, kome je povjereno upravljanje grobljima, i Zavodu za zaštitu spomenika kulture Kraljevo. Početkom februara 2024. godine oglasio se Zavod za zaštitu spomenika iz Kraljeva koji je uputio dopis Kabinetu gradonačelnika Nihata Biševca u kojem ga izvještava o učestalim oštećenjima starih nišana na mezarju Gazilar, ukazujući na ugrožavanje kuturnog naslijeđa.
Iako sa višedecenijskim zakašnjenjem, „formiran je Privremeni organ Novog Pazara koji je donio Odluku kojom se zabranjuje sprovođenje radova na mezarjima koja su proglašena za nepokretna kulturna dobra. Ovom Odlukom se zabranjuje odnošenje nišana, prekopavanje mezara i izmještanje spomenika bez odobrenja, kao i skladištenje materijala na starim grobljima i u njihovoj neposrednoj blizini. Ova mjera ima za cilj očuvanje spomeničkog nasljeđa i sprečavanje bilo kakvog ugrožavanja kulturnih vrijednosti. Mezarje Gazilar, upisano je 1972. godine u UNESCO-vu listu svjetske kulturne i prirodne baštine, predstavlja jedno od najstarijih i najvećih muslimanskih grobalja u Srbiji, koje datira od početka 17. vijeka.“
(Iz teksta „Zvanično zabranjeno uništavanje nišana na novopazarskim mezarjima“, WEB portal: Sandžačke. R.S. od 03.02.2024. )
Početkom septembra 2024. godine pokrenuta je velika akcija očuvanja kulturne baštine u Novom Pazaru. U cilju sprečavanja daljnjeg propadanja starih kamenih nišana na gradskim grobljima. Došlo je do saradnje Faruka Suljevića, direktora novopazarske Gradske čistoće, lokalnih stručnjaka na čelu sa arheologom Mustafom Baltićem i Adnana Muftarevića iz Muzeja Sarajeva, a sve radi zaštite spomenika koji imaju neprocjenjivu historijsku vrijednost.
Veliki broj kamenih nišana i na Gazilaru i na Velikom groblju datira iz 17. I 18. vijeka i u veoma su lošem stanju. Zub vremena i nedostatak brige doveli su do njihovog oštećenja, padanja i prekrivanja gustim rastinjem i lišajevima. Cilj pomenute akcije je da svaki spomenik bude očišćen, restauriran i zaštićen, kako bi bio očuvan za buduće generacije. Novina u svemu ovome je da su kolege iz Muzeja Sarajeva velikodušno ponudili svoju pomoć u konzervaciji i arheološkoj zaštiti primenjujući tehnike koje su se pokazale uspješnim.
Konačno je sazrela svijest da je veoma važno voditi brigu o svom kulturno-historijskom nasljeđu, jer nišani su nijemi svjedoci vremena koji čuvaju sjećanje na naše pretke, i zaslužuju pažnju nas kao njihovih potomaka.
Važan korak na putu očuvanja naše kulturne baštine predstavlja i sastanak ministra Usame Zukorlića sa direktorom Turske agencije za saradnju i koordinaciju Serkanom Kayalarom, održan početkom avgusta 2024. godine. /Sanapress.info/
Nakon Drugog svjetskog rata, tačnije u vrijeme komunizma, počinju neprimjetno, ali permanentno, da se uništavaju naša mezarja, odnosno stari nišani (nadgrobni spomenici) naših predaka. Veliki odliv urbanog stanovništva, uglavnog iseljenog u Tursku, i priliv ruralnog stanovništva u Novi Pazar, učinio je da se izmijeni i izgled naših grobalja. Malo je kome bilo stalo do očuvanja starih nišana. Umrlim bošnjačkim komunistima počinju da se podižu moderni mermerni spomenici, veoma često crne boje i sa slikama na njima, što nije u tradiciji islama.
Prvo da definišemo pojam nišana. Šta je to nišan?
„Nišanima se nazivaju uspravni spomenici iznad grobova kod muslimana. Riječ „nišan“ preuzeta je iz turskog i persijskog jezika. Pored označavanja spomenika ova riječ ima i druga značenja kao što su: meta, mladež, orden, dar itd. Muslimani se ne kopaju u porodičnim grobnicama kao što je to slučaj sa hrišćanima, već se svaki grob obilježava sa dva nišana, jednim kod glave i drugim kod nogu umrloga. Stari nišani koje možemo vidjeti na muslimanskim grobljima, sa turbanima, bašlucima ili sarucima, počeli su da se klešu dolaskom Osmanlija na naše prostore.“ (Iz teksta: „Nišani od XVI do XVII vijeka u Novom Pazaru“, autora Burhana Čelebića, Novopazarski zbornikbr. 45 iz 2022.)
Prema pisanju naših historičara- Turci su način obrade nadgrobnih spomenika primili od Arapa, da bi ih, u nešto izmijenjenom obliku, donijeli i u naše krajeve, tj, BiH, Sandžak, Crnu Goru (Karadag), Kosovo i Mekedoniju.
Prema istraživaču Bešlagiću Š. „Tipovi nišana koji su dolazili iz srednje Anadolije, tj. iz Konje i Akšehira bili su manjih dimenzija, četvrtastih stubova uglavnom sa turbanima, nazivali su se stambolskim ili carigradskim, jer su se naprije pojavili u Istanbulu.“ (Bešlagić Š., knjiga „Nišani 15.i16. vijeka u Bosni i Hercegovini, ANUBIH, 1978).
POSTOJEĆA GROBLJA (MEZARLUCI) U NOVOM PAZARU
U Novom Pazaru postoje tri mezarja: najstarije Jermiše, zatim Gazilar i Veliko ili Paričko groblje. Zahvaljujući istraživanju M. Mujezinovića otkriven je najstariji nišan sa epigrafskim natpisom koji se nalazi na Šehidskom mezarju „Jermiše“. On potiče s početka 16. vijeka , tačnije 1504/1505. godine, dakle star je 520 godina! Nažalost, Mujezinović tada nije uspio da pročita kome je ovaj nišan pripadao, jer je isti duboko potonuo u zemlju pa je, zbog svoje glomaznosti (težine i veličine), bilo nemoguće podići ga uvis i pročitati ostatak teksta kojeg je zemlja prekrila. Nadamo se da će se u skoroj budućnosti naći rješenje da se ovaj nišan izvuče i podigne iz zemlje, pročita ime umrlog, i ponovo vrati na svoje mjesto. Uz današnju mehanizaciju to nebi trebao da bude veliki problem. Inače mezarje „Jermiše“ je dobilo ime jer je tu ukopano 20 šehida (na turskom „yirmi šehit“).
Drugo novopazarsko mezarje „Gazilar“ spada u najstarija muslimanska groblja. Sam naziv Gazilar potiče od arapske riječi „gazi“ što znači heroj, ratni junak, t.j. groblje ratnika. Prvi put se pominje 1611. godine. Prema mišljenju naših historičara taj naziv groblje je dobilo nakon Austrijsko-Turskog rata (1683-1699), kada su sahranjivani Bošnjaci i Turci koji su branili Novi Pazar. Malo je poznata činjenica da je u jesen 1941. godine na Gazilaru ukopano i 144 albanskih gazija koji su branili Novi Pazar od četnika Draže Mihailovića.
Prema izjavi hadži Bahri-bega Ćorovića (1925-2021) koju je 2011. godine dao autoru ovog teksta: „Mezarevi albanskih gazija i šehida nalaze se sa obadvije strane Glavne kapije u dužini od po 100 metara. Međutim, poslijeratna komunistička vlast je učinila sve da se njihovi grobovi zatru, pa su danas njihovi grobovi potrpani novim grobovima.“
Treće novopazarsko mezarje je Veliko, Dugačko ili Paričko groblje, jer je ono sastavni dio istoimene mahale Parice. Iznad Velikog groblja nalazi se Paričko brdo, svoje ime je, također, dobilo po ovoj mahali. Na Gazilaru i Velikom groblju preovladavaju nišani iz 17. i 18. vijeka. Od prve polovine 18. vijeka na ovim nišanima se pojavljuju natpisi na osmanskom, arapskom i persijskom jeziku.
Ne treba zaboraviti i staro šehidsko groblje Metereze (MEHTER MEZARLIK) koje se nalazi pored zaseoka Boturovina u selu Deževa kod Novog Pazara. Ovo groblje je staro preko 200 godina. Prema priči starih mještana Crnovršana iz Boturovine „tu su ukopani branitelji Novog Pazara koji su izginuli u borbi sa Karađorđevim ustanicima 1809. godine. U tim borbama su se istakle dvije sestre Bošnjakinje koje su pokazale posebnu hrabrost. Akciju čišćenja ovog mezarja pokrenuo je 2016. godine Adem Emrović sa gradskim aktivistima. Otkrivena su dva velika nišana sa turbanom koji i danas stoje. Međutim, u vrijeme terora Miloševićevog režima, veliki broj tih nišana je polomljen i uništen kako bi se zatrlo i pamćenje da je tu postojalo „tursko groblje“.
Autor ovog teksta porastao je u porodičnoj kući koja se nalazila na Drumu (ul. Rifata Burdžovića), u neposrednoj blizini Velikog groblja, tako da mu je poznata svaka njegova stopa i svaki od ovih starih prelijepih osmanlijskih nišana kojih je danas, nažalost, sve manje. Pretpostavlja se da je našom nemarnošću, neznanjem i nedostatkom nacionalne i vjerske svijesti, do sada uništeno preko 40% starih nišana. Autor je u vrijeme svog djetinjastva mogao na prste obadvije ruke da prebroji bijele moderne nišane. Uglavnom su preovladavali stari nišani na Velikom groblju. Danas se ovo groblje bijeli od novih mermernih nišana, a tek se ponegde, između ovih novih, pojavi još poneki nakrivljeni, ili na zemlju povaljeni, osmanlijski nišan sa turbanom.
DECENIJAMA SU, PRED NAŠIM OČIMA, UNIŠTAVANI STARI OSMANLIJSKI NIŠANI
U Novom Pazaru je, što se tiče zaštite starih nišana na našim mezarjima, vladao potpuni nemar. Taj naš nemar nije od juče, već proističe još od vremena odlaska Turaka sa ovih prostora. Nakon što je Bosna i Hercegovina 1878. okupirana i anektirana od strane Austro-Ugarske, bošnjački narod je vodio borbu za goli biološki opstanak pod novom katoličkom vlašću. Za tih 40 godina koliko je BiH bila pod stranom okupacijom (1878-1918) drastično je promijenjena demografska struktura stanovništva, a bošnjački vjerski i kulturno-historijski spomenici doživljavaju pravi urbicid. Isti je slučaj bio i sa bošnjačkim stanovništvom Sandžaka od 1912. t.j. od odlaska Turaka, pa sve do agresije na Bosnu i Hercegovinu (1992-1995). Zauvijek su nestale prelijepe stare čaršije u Novom Pazaru, Gusinju, Beranama, Pljevljima (Taslidži), Bijelom Polju (Akovi), Prijepolju, Priboju.
„Velikosrpska agresija je bila posebno razorna na području Istočne Bosne- od Foče do Zvornika, u gradovima gdje su Bošnjaci predstavljali većinu, i gdje se kroz povijest bila oblikovala prepoznatljiva forma gradova i gradskih središta u kojima su se mogle vidjeti džamije, turbeta, haremi (mezarja), karavansaraji, hamami, hair-česme, mejtefi, mesdžidi, stare bosanske kuće i drugo…“ (Iz knjige „Kulturocid na Drini“, autora Šemsa Tucakovića, Sarajevo 2012. )
POKRENUT AMBICIOZAN PROJEKAT ZAŠTITE NIŠANA U NOVOM PAZARU
Kada su u pitanju novopazarska mezarja i zaštita starih nišana na njima, u zadnje 2-3 godine dolazi do pozitivne promjene. Bošnjačko nacionalno vijeće (BNV) i veliki broj građana, suočeni sa očiglednim uništavanjem istih, počinju da pišu prijave i žalbe nadležnim organima: Gradu Novom Pazaru, preduzeću „Gradska čistoća“, kome je povjereno upravljanje grobljima, i Zavodu za zaštitu spomenika kulture Kraljevo. Početkom februara 2024. godine oglasio se Zavod za zaštitu spomenika iz Kraljeva koji je uputio dopis Kabinetu gradonačelnika Nihata Biševca u kojem ga izvještava o učestalim oštećenjima starih nišana na mezarju Gazilar, ukazujući na ugrožavanje kuturnog naslijeđa.
Iako sa višedecenijskim zakašnjenjem, „formiran je Privremeni organ Novog Pazara koji je donio Odluku kojom se zabranjuje sprovođenje radova na mezarjima koja su proglašena za nepokretna kulturna dobra. Ovom Odlukom se zabranjuje odnošenje nišana, prekopavanje mezara i izmještanje spomenika bez odobrenja, kao i skladištenje materijala na starim grobljima i u njihovoj neposrednoj blizini. Ova mjera ima za cilj očuvanje spomeničkog nasljeđa i sprečavanje bilo kakvog ugrožavanja kulturnih vrijednosti. Mezarje Gazilar, upisano je 1972. godine u UNESCO-vu listu svjetske kulturne i prirodne baštine, predstavlja jedno od najstarijih i najvećih muslimanskih grobalja u Srbiji, koje datira od početka 17. vijeka.“
(Iz teksta „Zvanično zabranjeno uništavanje nišana na novopazarskim mezarjima“, WEB portal: Sandžačke. R.S. od 03.02.2024. )
Početkom septembra 2024. godine pokrenuta je velika akcija očuvanja kulturne baštine u Novom Pazaru. U cilju sprečavanja daljnjeg propadanja starih kamenih nišana na gradskim grobljima. Došlo je do saradnje Faruka Suljevića, direktora novopazarske Gradske čistoće, lokalnih stručnjaka na čelu sa arheologom Mustafom Baltićem i Adnana Muftarevića iz Muzeja Sarajeva, a sve radi zaštite spomenika koji imaju neprocjenjivu historijsku vrijednost.
Veliki broj kamenih nišana i na Gazilaru i na Velikom groblju datira iz 17. I 18. vijeka i u veoma su lošem stanju. Zub vremena i nedostatak brige doveli su do njihovog oštećenja, padanja i prekrivanja gustim rastinjem i lišajevima. Cilj pomenute akcije je da svaki spomenik bude očišćen, restauriran i zaštićen, kako bi bio očuvan za buduće generacije. Novina u svemu ovome je da su kolege iz Muzeja Sarajeva velikodušno ponudili svoju pomoć u konzervaciji i arheološkoj zaštiti primenjujući tehnike koje su se pokazale uspješnim.
Konačno je sazrela svijest da je veoma važno voditi brigu o svom kulturno-historijskom nasljeđu, jer nišani su nijemi svjedoci vremena koji čuvaju sjećanje na naše pretke, i zaslužuju pažnju nas kao njihovih potomaka.
Važan korak na putu očuvanja naše kulturne baštine predstavlja i sastanak ministra Usame Zukorlića sa direktorom Turske agencije za saradnju i koordinaciju Serkanom Kayalarom, održan početkom avgusta 2024. godine. /Sanapress.info/
 Tabla na najstarijem mezarju Jermiše u Novom Pazaru  Najstariji nišan nalazi se na šehidskom mezarju Jermiše. Potiče sa početka 16. vijeka, tačnije 1504. godine. Znači da je star 521 godinu! (Fotografija: Asim Nikšić)  Stari nišani na mezarju Gazilar  Stari nišani na mezarju Gazilar  Na Velikom ili Paričkom groblju gotovo da su nestali stari osmanlijski nišani Preostali stari nišani na Velikom groblju nalaze se u veom lošem stanju i čekaju hitnu restauraciju  -Gomila-porusenih-starih-nisana-na-Velikom-groblju-u-naselju-Drum-ulica-Rifata-Burdzovica 
border=0 width=680>Sa uništenjem nišana naših predaka nestaje i naša materijalna kultura i historijsko pamćenje. Fotografija: Bošnjaci.net  Gomila polomljenih nišana neprocjenjive historijske vrijednosti. To je slika koja ne priliči nama muslimanima. Fotografija: Bošnjaci.net  Na Pojlanskom dijelu Velikog groblja nalazi se poznati mezar Kara Ahmeda, komandanta garnizona u Novom Pazaru. Poginuo 1843.  Mezar Arapina Hasana Čelebije, graditelja čuvene Arap džamije, nalazi se na Velikom groblju ispod Deskovog (Isovog) vinograda Staro groblje Metereze u Deževi. Do skoro je bilo prekriveno visokim žbunjem i rastinjem. Tu su ukopani Bošnjaci koji su branili Novi Pazar. Slika: Facebook stranica Stari Dedo  Dva preostala nišana na muslimanskom groblju Metereze koje je staro preko 200 godina. Slika: Facebook stranica Stari Dedo  U vrijeme djetinjstva autora Haruna Crnovršanina Veliko groblje je bilo prepuno starih nišana, da bi danas 90% njih nestalo. Slika iz 1974.  Hadži Bahri-beg Ćorović je 2011. godine prvi javnosti otkrio gdje su ukopana 144 albanska šehida pali u odbrani Novog Pazara od četnika.  Autor Harun Crnovršanin sa kćerkom Amrom i sinom Mehmedom na Velikom groblju pored mezareva svojih roditelja. Slikano u ljeto 2001. godine  Amra i Emir Crnovršanin ispred prelijepog osmalijskog nišana na Velikom groblju. Slikano 10.08.2014. godine |
