Pisana riječ Mirsada Mustafića je književno višeslojna i višedimenzionalna; historijski faktografska, etnografski kulturološka, lirski tragična, antiideološki upozoravajuća, ljubavna, patriotska i aktuelna…. (Za i Na)pisana riječ ubija ili spašava život ili upozorava. Mustafićeva riječ upozorava “omađijan”, “markesov” – bošnjački narod, snoživljenja u genocidnom “remake”u u kojem intelektualno i pojedinačno doživljavamo se kao “nasukane hridi” od osušenih zaboravom talasa vlastite krvi. U takvom narodu se pisano intelektualno upozoravajuće “snoviđenje”, (Zihnija), svodi se na pojedinca kao nasukanu hrid.U zgniječenom narodu, ” svi bi da govore, ali niko neće druge da sasluša i zapiše”, pojedinac uradi za instituciju, “godine šutnje su godine prokletstva”, zato “neznamo šta dalje i kuda. Oni što nas predstavljaju znaju još manje” Pojedinačno, “gušimo se , (u Zihnijinim), suzama, (andaluzijskog Narovog drveta). Pola Bosne dobila je realizovana ideološka nakana jednog od bosansko–bošnjačkih dželata. Njoj je svakako pomoglo ovo što bošnjačka književna faktografija posljedično detektuje. Mustafićeva književna faktografija historijskom istinom, kondenzovanom rečenicom kao kratkom sa opomenom odslikava AKTUELNO I VIŠEVJEKOVNO stanje Bošnjaka sa izvjesnom uzročnom krizom IDENTITETA žrtve.
Kojeg “užeta da se uhvatite”, SINOVI ADEMOVI, o “nama su uvijek”, (op.a. jugoideološki), “pisali drugi”. Poziv na moć “ (za)pisane riječi” je ono što ukazuje književna Mustafićeva bošnjačka faktografija u oblikovanju krize identiteta žrtve da bi se anestezirala za slijedeći “repetitio”, namijenjene sudbine, iz komšiluka i susjedstva. “Narod kratkog pamćenja” je svaki narod kojemu školski program ,(Bošnjacima),piše drugi.Što bi se reklo,izvan konteksta, ako hoćete uništiti jedan narod onda mu napravite, (školski) obrazovni sistem. Mustafićevi, (autobiografski), junaci (esejistički i kulturološki), pozivaju još (sebi) nedozvan narod.
- Je li to plačeš, Zihnija? Možda je kasno za suze. Isplakali smo ih prije dvadeset i kusur godina, kada smo pokrenuti iz svojih avlija u nepoznato i od tada se više ne prepoznajemo. U kesi smo ponijeli komad hljeba i naš istočnobosanski ,(najtopliji i najljepši) govor…… U Srebrengrad i drugdje po Bosni, Bošnjaci se vraćaju samo da umru.” A u kakvom kulturološko-ideološkom okruženju živimo čini nam se da ćemo kakvi smo uzeti nam obilježeno pravo i na mezar, kao što se nezna za mezarje ,bogomolje i geografske toponime predaka protjeranih Bošnjaka, Šapca, Bajine Bašte, Užica, Loznice, Beograda, Bošnjaka posljednjih branilaca Sokola i Sokolske nahije, čije progonstvo preko Zelene rijeke u Zvornički Sandžak predvodi stvarna historijska ličnost Džafer-beg njegova porodica i potomci među kojima je unuka “sokolska” Sultanija i njeno generacijsko LJUBAVNO OGLEDALO…
Ondje gdje nestaje piščevo snoviđenje, (Dobri-Zihnija), počinje autorov, autobiografski istraživački historijski faktografski književno-umjetnički rad kao istinita historijska i autobiografska potka Romana BRATUNAČKA SULTANIJA.
Zihnija kao bošnjačko snoživljenje pojavljuje se na kraju romana, u opkoljenoj od dželata Srebrenici, pred lom bošnjačke naïve zvanog UN I ENKLAVA, ali kao proročanstvo drugom generacijskom LJUBAVNOM OGLEDALU, izbjegloj Bratunačkoj Sultaniji i njenom Mirzi iscrpljenom srebreničkom braniocu koji je vidio “Dobrog, sijede brade”, (Zihniju). (Metaforičko predskazanje pravaca napada, način napada i pir krvožednih dželata u kreiranju orgija gerničkog bošnjačkog grotla nestanka).
-Govorio je kako će prvo jato crnih vrana doletjeti iz pravca Zelenog Jadra, a drugo preko Bojne. Treće će se javiti iz pravca Bratunca. Nad Srebrenicom će idućeg ljeta padati čelična kiša. Nastat će, kaže, velika morija. Narod će bježati na jednu veliku livadu nizvodno i gledati u nebo. Ono će biti crveno, a sunce će pržiti do iznemoglosti. Potoke krvi niko neće moći zaustaviti. Znaš šta, Sultanijo, ima nekog vraga u tom čovjeku. Neki ljudi su ga viđali po mezaristanima kako razgovara sa šehidima. Mislili su da im se prikazuje.Na jednom mezaru gorjela je vatra. Krenuli su da je ugase. Kad su stigli do mezara, Zihnije nigdje nije bilo, a i vatra je zgasla.”...
Svaki Mustavićev roman pa i ovaj historijsko-autobiografski je bolan ljubavni i patriotski krik protiv zaborava. Zaborav je konstanta kultorološke crte karaktera naroda, književnika a koja se graniči u uvijek aktuelno sa indolentnošću historijski uvijek hipnotizirane žrtve koja olakšava posao dželata!? Roman ne analizira dubinski uzrok stanja tog naroda i pojedinca već posljedično kasno sjećanje na historijsku poruku bez pouke. Historijski vječiti “remake”. Historijski to znači; BIJEG DO ZBJEGA, Zbjegovi do zbjega-enklav, aktuelno,tim historijskim naslijeđem Bošnjaci su danas narod enklava.
Tuzlanska, (NAJVEĆA BOŠNJAČKA), enklava je prostor spasa golgote glinenog goluba, “preko šume” za nepoubijane GENERACIJSKE Mirzine stradalnike srebreničkog grotla. Ovaj historijski, faktografsko-autobiografski roman o protjerivanju Bošnjaka ponajbolje osvjetljava i “tuzlanstvo” kao (jugoideloško) “nadnacionalno bošnjaštvo” u zamjeni teza (jugo)ideološkog antifašizma i antifašizma kao karakterne bošnjačke komponente. Poveći historijski nekompletan spisak prezimena porodica, kojemu još fali spisak muhadžirskih prezimena, jugoistočne Bosne, (Berlinskim kongresom, Hercegovine) i Sandžaka bljesne čitaocu kao istina. Tuzlanstvo je sagrađeno od muhadžirluka prognanih generacija Bošnjaka od 1834; čije su suze obrisane zaboravom, radi “komšijskog” hatera da se nečije kulturološke komponente historijskog zuluma ne imenuju pravim imenom i prezimenom. Izvan konteksta piščevog nijeta ta faktografija “čačka” prljave naslage historijskog pepela laži. Ta historijska faktografska a grandiozno osvjetljivačka a istraživačka komponenta romana u cilju praćenja sudbine porodičnih stabala, ličnog i kolektivnog BOŠNJAČKOG stradalništva istinitih likova dovodi nas do djelomično neideološke historijske istine istine. Tragične prognaničke seobe u Bosnu nepoubijanih traju po romanu skoro dva stoljeća u kontinuitetu sa varljivim predasima primirja žrtve i ideološkog dželata. Genocidna bošnjačka golgota Srebrenica traje od 1831. Tzv, sultanskim “hatti-šerifatom” po Jedrenskom “miru”- IZDAJOM PORTE. Po kojem je knez Miloš Obrenović izvrši o pritisak na Rusiju da privoli Tursku da iseli svo muslimansko seosko stanovništvo. Ima se, veli, sve protjerati preko Zelene rijeke. Jeste, djeco, preko Drine u Bosnu. U Zvornički sandžak.”. Do tog momenta SOKO-I NAHIJA su bili neosvojivi dio Osmanske carevine ni od tzv.Evrope-AU carevine ni od “ustanika” iz 1804-1813.Nenametljivo faktima ustanici su sredstvo za potkusurivanje Austrougarskih i Ruskih ciljeva na Balkanu. Oni se (ne)pojavljuju kao hijene u plijenu velikih lomova i dželat-zvršioci velikih sila poslije iscrpljene žrtve. Njih nema u odbrani zajedničkog (“turskog” i vazalskog) topraka. Braniocima Soko-grada su u presudnim historijskim momentima u gušenju Prvog i drugog tzv. srpskog ustanaka su pomogli slavni Bošnjaci Tuzle i Srebrenice. Bilo bi manjkavo ne podcrtati historijske grandiozne mikro i makro fakte ovog književnog romana, koje bilježi prethodni generacijski stradalnik Kadir, ljubavnog para Sokolske Sultanije unuke Džafer-bega, iz usta njenog amidže VEJSILA…
-E, ovi turski porazi dovode austrijske trupe na granicu Srbije. One zauzimaju Zemun i Beograd. Iste godine okupiraju i Zvornik i približavaju se Sokolu. Međutim, godine 1737. u oktobru, Turci osvojiše Valjevo. Tada i započe tursko - austrijski rat. Trajao je do 1739. godine. U toj borbi je učestvovao i sokolski dizdar kapetan Mehmed, sa Ali - begom i Kebirizade Mustafom iz Tuzle sa svojim trupama. Drugi odred austrijske vojske predvodio je pukovnik Grim i general Sulukovski sa svojim odredom. To nije bilo sve. U drugom austrijsko - turskom ratu između 1788. i 1791. godine, Švabe su bezuspješno napadale Soko. Njegove moćne zidine odoljele su svim napadima.
…Drugog novembra 1789. godine započeo je napad na Soko iz tri pravca. Opsada je trajala do 10. novembra iste godine, kada se austrijske trupe povlače preko Krupnja, Loznice i Šapca u Srem. Sokoljani su imali garnizon od 200 vojnika i šest topova. Premda je Podgrad bio potpuno uništen austrijskom artiljerijom, tvrđava je ostala netaknuta. Eh, sad ćete se iznenadititi kad vam kažem ko je pomogao Sokoljanima da izdrže sve napade i opstanu. Sami to ne bi mogli, sigurno……
-Ko je, amidža, tada priskočio u pomoć Sokoljanima, baš me zanima? - pitao je Kadir raširenih očiju i motao amidži novu cigaru. Ja sam skuhala doljevušu i dolila mu u fildžan. Od ove cigare zasuziše mu oči ……
-Helem, tog 6. novembra Sokoljanima je stigla pomoć od četiri stotine Srebren’čana koji su zauzeli visove iznad Sokola i na taj način uzvraćali Austrijancima po njihovim položajima….Sokoljani pod opsadu opet dospijevaju 1809. godine. Tada je kod njih zavladala velika glad. To je bio glavni adut srpskoj vojsci. U pomoć ovaj put Sokoljanima pristižu Bošnjaci iz Bosne sa velikobrojnom vojskom od 25 hiljada ljudi. Predvodio ih je Sulejman - paša i Hadži - beg srebrenički. Tako je sa Sokola privremeno skinuta višegodišnja blokada. U septembru su bosanske trupe od oko šest stotina vojnika prešle Drinu i Sokoljanima dopremile hranu i municiju. E, od tada do kraja 1812. godine, započinje miran period u sokolskom kraju. ….Tada su Bošnjaci izvojevali odlučujuću pobjedu na Ravnju kod Zasavice, nizvodno od ušća Drine u Savu prema Šapcu. Bilo je to u septembru 1813. godine. Potom pada Šabac, da bi petog oktobra iste godine, Bošnjaci pobjedonosno ušli u Beograd….. dolazi do mirovnog sporazuma nazvanog Bukureštanski mir. Turcima je ostavljena mogućnost da zavedu svoju vlast u utvrđenim gradovima Srbije.
-A šta je bilo sa Sokoljanima? - pitamo dalje.
…..
-E pa, vidite sad! Tada je sklopljeno primirje uzmeđu bošnjačkih Sokoljana i srpskih ustanika. Potpisali su ga Hadži - beg srebrenički i prota Matija Nenadović. Godine 1815., Soko je bio potpuno slobodan i neosvojiv. Takav će ostati sve do 1862. godine kada će Bošnjaci iz njega iseliti odlukom carske Porte. To su mnogi, a i ti s njima, doživjela. Sad smo tu gdje jesmo. Soko - Grad je ostao jedini grad koji srpski ustanici nisu mogli nikad osvojiti. Vi Sokoljani zbog toga trebate biti ponosni……… (Op.a. Primirje potpisao predstavnik Crkve i predstavnik vlasti)
Tako u romanu progonstvom Džaferbegovih zadnjih branilaca Sokolske nahije, nastaju, (prvi) prognanički bošnjački toponimi u Bosni ,(Posavina, Semberija Podrinje), pa i autorovi, (korijeni –Tokoljaci)…Osamdest godina kasnije, (1927.), od bošnjačkih prognanika formira se rodni grad-Bratunac, a izgnaničko mjesto Sultanije ,centralnog lika bošnjačkog zadnjeg stradalništva, praunuke Sokolske Sultanije, a unuke izvjesnog Džafer-bega, posljednjeg branioca Sokolske Nahije Bosanskog Pašaluka izdatog od Turske. On je prvi vođa žrtava prvog Velikog bošnjačkog izgonstva.Bošnjački izgon je i danas na aktualnoj sceni prisutan u raznim formama koje treba prepoznati.Bratunačka Sultanija pred izbjeglištvo u Srebrenicu proljeća 1992. shvatila je značenje “kad o nama drugi pišu” i Stadiona (Jugoideološkog), “Bratstva”. Istina u tom sistemu društvenih vrijednosti lažne idile imali smo pravo pisati samo o žrtvi našeg dželata, opravdavajući dželatov posao i stvarati novog sistemskog dželata. Istina je da prave ljude i pravo iskreno bosansko prijateljstvo nemože uništiti nikakav rat. Snježa sa “one strane“ je stradalnik rata kojoj “politika” rastura porodicu koja izbjegava vihore rata I sa majkom seli u Beč. Ona se u romanu ne doima kao incident nego motiv opisa vremena i prostora u kojem se nalazi žrtva stradanja. (Mirza druga polovina bremenite “bratunačke” Sultanije sinom Maidom, u opkoljenoj Enklavi, donosi pismo iz Beča od školske prijateljice Sneže a čiji je tamo, dio nje - Bošnjak)…
Književnik se ne bavi u romanu analizom sistema društvenog odnosa, ideologijom mržnje, izvora mržnje, njenih protagonista i nosioca, već samo istinitim historijskim faktima i dokumentima. Zato književno umjetnička bošnjačka faktografija ima historijski zadatak da gurne na smetlište književne historije (jugo)ideološku književnost. Bošnjački pisci zbog kulturološke vjerske komponente nisu u stanju pisati fikciju ovdje poznatog nacionalnog romantizma (a fašizma) po kojem je i danas nečija nacionalna sloboda ugrožena neubijenim Bošnjakom kao naslijeđem izdaje hrišćanstva i kršćanstva; a čiji je porod Nacija i prostor nacije. (Crvene ili Crkvene)….
Ovaj historijski roman je i svojevrsna nenametljiva (književno faktografska) lustracija jugoslovenizma (Crkvenog i Crvenog) ,gdje hipokriziji Evrope (tzv “civilizovanom” svijetu),skida ideološka masku licemjerja, a i nakanu, svedenu faktografski kroz ogoljeni dijalog i monolog.

I u ovom desetom romanu, a 16-oj knjizi piščevog CIKLUSA SREBRENICA (jugo)ideološki nahajcanom dželatu suprostavlja LJUBAV. Ljubav je jedina fikcija-ideologija pisca. Ljubav je ono što strada. Ideološki CIJELO je porodica i čast. Ona je plod ljubavi.
U romanu se ima faktografski nenaglašeno, (jugo)ideološki anestezirana žrtva, uzročno zamjenske teze svog kulturološkog historijskog kao dometa rezultata tuđeg kulturološkog……Ne može se naći ni jedna rečenica u kojoj žrtva mrzi dželata!? Doima se kao da je svikla zaboravom na periodične nakane nestanka u zadovoljenju nacionalnog zadatka dželata a što je izvan konteksta romana.
Ljubav protiv zla. Razmjere učinjenog zla u istinitim događajima romana samo doraslog književnika ne uvlače u zamku ulaznih inputa petlje zla.On piše književnu umjetnost po definiciji i društvenoj funkciji i ulozi, udaljenu od ideologije osvete. On iz fabule srebreničke gernike bošnjačkog stradanja isfiltrira iz onog iz čega se rađa život. Život je plod ljubavi. Ljubav daje životu duhovni smisao. Ratom se ljubav, izgubi, razori, prekine, obeščasti…..Uništi se sociološki temelj i njegovo vezivo, ono na čemu počiva civilizacija i društvo….
U romanu paralelnom organizacijom romana dva generacijska ljubavna ogledala pra-predaka i potomaka hlupaju se i lome pod naletom ZLA. (!?). Izostavljeno stradanje predaka 1941-45 se maglovito naslućuje iz predradnje pada tzv “enklave UN” sazdanog od bošnjačke naïve i srednjevjekovnog vjerskog licemjerja a i savremenog ogledala EVROPE KOJA JE BOLJE OD Bošnjaka poznavala lice i naličje dželata a i društvene sisteme njihovog življenja.
Srebrenička
Ljubavno ogledalo Džaferbegove unuke SOKOLSKE SULTANIJE u egzodusu hlupa se dva puta. Od posljedica odbrane Sokol grada njeno prvo gledanje Halil umire u muhadžirluku Srebreničkih prognaničkih toponima. Kada su vremenom muhadžirski snovi o povratku u Sokolsku nahiju Džaferbegovih potomaka pretvoreni u realnost nemoguće hidžre, dominantnim motivom stradanje ljubavi u Prvoj genocidnoj fabuli, sokolska Sultanija i njen suđeni Kadir stvaraju generaciju ljubavnog gnijezda koju uništavaju I hlupaju ne sada “slobodarski srpski ustanici” već EVROPA-AU agresija na Bosnu. Kadira i sve njegove generacijske potomke (ponovo izdate od stambolske Porte) koji su BRANILI BOSNU Carska vlast nagrađuje suđenjem “kratkog postupka”. Sokolska a sada nena-Srebrenička Sultanija poslije suđenja bosanskom patriotizmu izabrala je kratki postupak BACANJEM U DRINU. Da Drina nosi Mustafićeve elegijske prozne tragične hyperbole i oscilacije ljubavnih emocija u događajima bošnjačke nesnosne realnosti PODIJELJENOG VIĐENJA SLIKE….
Ono što je zanimljivo u historijskoj faktografiji prageneracijskog ljubavnog ogledala,a to nije ni nijet pisca je ideološki neosvijetljeno zlo. Jugoideološko zlo u kontinuitetu. Historijski faktom ono je u Bosni sada preko zloglasnog FILIPOVITZA, čovjeka “naših” prostora. Doduše, Bosni I Bošnjacima treba jedan ogroman faktografski roman kojim bi se prekrila čitava bivša jugoideološka tvorevina.Nijetu pisca, faktografijom kao borbom protiv IDEOLOGIJE BOŠNJAČKOG ZABORAVA, izvan konteksta a u okviru vremenskog događaja i vremenskih fakata romana, treba dodati ono što je prefarbano (jugo)ideloškom bojom.Zloglasni FILIPOVITZ je u “BOSANSKOM PATRIOTIZMU” od jednog “dijela BOŠNJAKA” dočekan kao oslobodioc. U vremenu fakata nema Bošnjaka, Gradaščevića-“Zmaja” koji je 1831,g. u Liplju na Kosovu “osvetio mitološko Kosovo” i u ime svih “naših naroda” porazio TURKE.Nema njegovog murtatluka i izdatog “savezništva” sa Njegošem i Obrenovićem…Nema velikog Hadži-Loje,i legendarnog Šemsikadića kojem je “srpski slobodarski“ karakter legendarnog RISTE MOTIKE doveo iz Sarajeva do MAGLAJA 12 (dvanaest) pravoslavaca, (kasnije SRBA), u “borbi za slobodu” južnoslavenskog prostora protiv AU okupatora. ”Borba za slobodu” naših susjeda i komšija je mjera našeg nestanka. U romanu kroz autobiografsko historijski istinito stablo pisca, Bošnjaci brane Srbiju od AU carevine, Podlo napadnuti i Protjerani od Srba u Bosnu, kasnije BRANE BOSNU OD iste AU CAREVINE…

Ideološka suština
Stradalničko praunučko ljubavno ogledalo Bratunačke, (izgnane u Srebreničku enklavu) Sultanije i njenog Mirze (i cvijeta ploda ljubavi Maida), izmješteno simbolički upozoravajuće na mjesto događaja pranene sokolske Sultanije je “remake” zarobljenih naivom i zaboravom Bošnjaka. U lomu ovog ljubavnog ogledala a koje je ljubavno ogledalo piščeve generacije i naše generacije su su možda ponajbolje prikazani efekti turbulencije vremena u književnosti izmiješani sa tragikom prozne elegije. Ako je turbulencija, (književnog), vremena događaj oko vododjelnice života i smrti onda je toga bilo previše do samog “oslobođenja” enclave a uporedivo malo u odnosu na ono što je slijedilo-Srebreničko gerničko grotlo. Efekat brze “prolaznosti” na malom prostoru. Uništene su na hiljade LJUBAVNIH Gnijezda a iz kojih se rađa život. Događaji preko emocionalnih oscilacija prozne elegije su sunovrat halucinantna snoviđenja i snoživljenja faktografije… razdvajaju, ubijaju, kolju, pljačkaju i što je najgore siluju…. Silovanje je obesčašćivanje centralnog MOTIVA U GENOCIDNOJ FABULI….
“U kući iznad puta srpski vojnici su krenuli na Sultaniju. Jedan joj je podnio nož pod grlo i naredio da se skine. Bio je nestrpljiv i počeo je da joj kida đerdan i dere bluzu s poprsja.
-Dobro, evo sve ću sama uraditi. Neću ja nigdje pobjeći- govorila je-
Drugim djevojkama je dala znak očima da bježe. Samo koji tren zatim snažna detonacija zatresla je kuću iz koje je pokuljao dim. Pokušaj silovanja skupo je plaćen. Sultanija je sačuvala i obraz i čast.
Planina je odjekivala i nosila eho jauka i krik opomene kako se brani dostojanstvo, ponos i obraz. Mirza je nakon mjesec dana lutanja po šumama stigao živ na slobodnu teritoriju. Sestru Semiru i sina Maida, žive i zdrave, našao je na Dubravama kod Živinica. …….Prošlo je mnogo godina od rata. Mirza je sa sinom u Americi započeo novi život. Živi nevjenčano sa nekom Meksikankom. Nemaju djece. Maid je završio visoke vojne škole i postao amerčki oficir. Prije dvije godine oženio je lijepu Sarajku Aminu nastanjenu u Americi. Roditelji su joj se ondje doselili još prije rata. Imaju djevojčicu koja neodoljivo podsjeća na Sultaniju. Njeno ime nosit će kroz život, da ne umre uspomena na Soko - Grad, Srebrenicu i Bratunac. Unucima za sjećanje i trajno pamćenje.”
Kosti potomaka Džaferbegovog naroda protjeranog iz Sokol gradova, rasuti su širom svijeta.
Roman stradanjem ljubavi antiideološki indirektno historijski osvjetljava mali dio drobilice komšijske paranoje (ideološke) “slobode”preko rasutih kostiju nepoubijanih Bošnjaka. Preko ove bošnjačko-bosanske faktografije se bosanski-bošnjački institucionalno otvara prozor poretka figura okolnog bosansko-bošnjačkog zla. Markesov Mustafićev zgniječeni narod Džaferbegovih potomaka a koji nisu Turci ni “poturčeni” i “nisu nastali ni od jednih ni od drugih”.izvan konteksta romana -Jugoideološka književnost je generator zla. U aktualnom sistemu drugih društvenih vrijednosti agresivnog konzumerizma i neoliberalizma, književno umjetnička ideološka paranoja bosanskog okruženja svela je bošnjačko pamćenje na problem “dužine pseće uzice”, od kojeg ne vide da preostalim majkama Srebrenice protjerani muslimani daleko hiljade kilometara od njih, pomažu da nosaju predugačke spiskove poubijanih I nepronađenih najdražih.Bolni književnik krik Mustafića zaslužuje bošnjačku institucionalnu pažnju. Bošnjački ZABORAV JE IZDAJA BOSNE,… Bošnjački zaborav je u perspektivi kolektivni suicid. Bošnjačka paradigma Srebrenica je u kontinuitetu. Ona je u egzistencijalnom kulturuloškom i vjerskom temelju tzv evropske civilizacije, opet u kontinuitetu. Mijenjaju se samo forme I metode realizacije paradigme.