Koliko je poznato, jedan broj građana iz ovih krajeva završio je najveći stepen obrazovanja ondašnjeg vremena. Neki od njih su zauzimali visoke položaje na Porti, ipak dva čovjeka koja su najpismenija bila u ovom kraju su: Mulla Jaho Musić „Jahja-efendija“ i Smajlje-Smaka efendija Nikočević. Mulla Jaho je bio najpismeniji čovjek u plavsko-gusinjskoj krajini u to doba. On je završio najviše škole toga doba a učio je na univerzitetima u Istanbulu i Kairu i poznavao je više stranih jezika.

Manastiri, crkve i džamije su bili zadugo jedina mjesta gdje se moglo nešto naučiti. Mektebi su jedno vrijeme egzistirali kao samostalne obrazovne institucije, ali su zadugo programski bili opredijeljeni samo za vjersko obrazovanje. Inače su zamjenjivali osnovne obrazovne institucije (osnovne škole).

Status osnovnih škola u tom periodu imali su “Sibijan mektebi“ ili "Mahalle mektebi". Mekteb (Mejtef ili Mejtep) je riječ arapskog porijekla i označava mjesto gdje se stiče osnovno obrazovanje (pisanje). Učitelji u ovim školama su se zvali “Muallimi” – obično lokalne hodže, odnosno imami. U mekteb se počinjalo sa 7 godina, a sa 13-15 godina se dobijalo priznanje o sticanju osnovnog obrazovanja. Pored učenja Kur’ana, u mektebima se izučavalo još: lijepo pisanje, književnost, istorija, geografija, račun i kasnije strani jezici. Nastava se vršila na lokalnim jezicima. Dobro poznavanje turskog jezika se nije podrazumijevalo. Ali pismo koje se učilo i kojim se pisalo je bilo arapsko i tursko pismo. Petak je bio praznik.



Zbog neuspjelih pokušaja da se u Sibijanu (mektebu) djeca i vojno obrazuju, turska vlast je 1838. godine sprovela reformu. Kao rezultat te reforme Sibijan je pretvoren u "sınıf-ı evvel"- Ustanovu za predškolsko obrazovanje (predškolski razred), a nova osnovna škola dobija ime "sınıf-ı sânî" (pružala je i vojno obrazovanje). Međutim, ovo ime se nije svidjelo Sultanu Mahmudu II pa je "sınıf-ı sânî" preimenovan u "Rüşdiye" - Ruždija. Iz određenih razloga ruždija nije otvorena do 1847. godine. U početku, obrazovanje u ruždiji trajalo je 2 godine, nakon čega je produženo na 4 godine. Od 1859. godine obrazovanje u ruždiji je trajalo 6 godina, pa se ponovo smanjilo na 5, potom na 4 i najzad na 3 godine. Ruždija je imala status današnje srednje škole. Ruždija za djevojke je prvi put otvorena 1859. godine u Carigradu, a 1869. je donesena odluka da se otvori ista na cijeloj teritoriji Carstva. One su značile korak naprijed u razvoju islamskog školstva, a po svome uređenju, bile su približne evropskim školama u drugoj polovini XIX i početkom XX vijeka. Uvođenjem svetovnih predmeta, ruždiju su pohađali i pripadnici drugih vjera. U ruždijama su izučavani sledeći predmeti: vjeronauka, arapski, turski i persijski jezik, istorija Osmanskog carstva, geografija, račun, geometrija, nauka o moralu, pismeni radovi, pravopis i krasnopis.



Viša škola je Medresa imala je status današnje gimnazije. Medresa (arap.) znači doslovno „mjesto podučavanja“, „škola“. U užem smislu, pojam označava vrstu islamske visoke škole. Nalazile su se neposredno uz džamiju, a podizane su kao zadužbina (vakuf). Među Medresama je postojala razlika u stepenima. U početku je najviši stepen imala Medresa „Sahn-ıSemân”. Na teritoriji današnje Crne Gore bilo je više medresa: u Podgorici, Bijelom Polju, Pljevljima, Baru, Ulcinju, Herceg Novom, Plavu i Beranama. U različitim vremenskim periodima, političkim i društvenim okolnostima, one su nestajale. U medresu se išlo nakon sticanja elementarnog znanja u mektebima. Medresa je imala tri stepena: početni, srednji i viši. Ova tri stepena medrese bila su ekvivalentna osnovnoj, srednjoj i višoj školi. U Plavu, Rožajama i Kazancima (Piva) nalazile su se niže medrese.

U medresama su izučavani: Kur’an, Hadisi, kalai, jezičke discipline, logika, aritmetika, geometrija, astronomija, teorija tonova, teorija nebeskih, ljudski, životinjskih, biljnih i mineralnih tijela u mirovanju i kretanju, medicina, metrika i proizvodnja i agrikultura.
Pored gore navedenih škola, postojala je i Idadija, trorazredna škola u kojoj su se sticali uslovi za upis na Vojnu akademiju u Carigradu. Prvi put je otvorena u Bosni 1845. godine sa ciljem da zbliži građane, pripadnike različitih religija i kultura. Posebno u vrijeme Sultana Abdul Hamida, ove škole su doživjele procvat i bile su rasprostranjene u Carstvu. Idadija se kasnije u gradovima pohađala sedam godina, a u manjim mjestima po pet godina. Osmanska država podržavala je osnivanje Ibtidajija, osnovnih škola, koje su imale veliku ulogu u davanju osnovnog obrazovanja budućim lokalnim imamima i službenicima.

Hrišćansko stanovništvo, u zavisnosti od vjerskih sloboda, koje su se u pojedinim periodima, bitno razlikovale, bilo je u mogućnosti da pri manastirima i crkvama organizuje opismenjavanje djece i određeni nivo obrazovanja. Zančajnu ulogu u tome u plavsko-gusinjskoj krajini imali su manastir Đurđevi Stupovi i crkva u Brezojevicama.

Dugo vremena u Osmanskom carstvu osnovu školskog sistema predstaljali su mektebi i stare klasične medrese sa srednjovjekovnim skolastičkim učenjem. Već od kraja četvrte decenije XIX vijeka činjeni su pokušaji da se školstvo osavremeni korišćenjem prvenstveno savremenog francuskog iskustva. Proklamovana opredjeljenja Hatišerifom iz 1839. godine nijesu uspjela da se ostvare. Osmanska vlast je Pariskim mirom iz 1856. godine prihvatila ono što je sama proklamovala Hatišerifom. Međutim tek Ustavnim promjenama iz 1865. godine, školstvo je počelo da dobija nove sadržaje.

Sve do 1874. godine postojala je školska autonomija, te godine, ukinuti su komiteti koji su postojali u okviru Osmanske uprave i u svim mjestima su formirane školske komisije koje su u ime carske vlade upravljale školama kako islamskim tako i hrišćanskim.

U sklopu ovih prosvjetnih reformi razvijalo se i školstvo u Gusinjskoj kazi. U Salnami Kosovskog vilajeta iz 1888. godine ističe se da je onda u Gusinjskoj kazi bilo 8 mekteba-osnovnih škola. Pravilo je bilo da se u svakom naseljenom mjestu preko stotinu kuća formira mekteb.



Prva ruždija u ovim krajevima formirana je 1905. godine u Gusinju i 1909.godine u Plavu i radila pri džamiji Sultaniji. Oni koji su je završili, pokazivali su solidno znanje, posebno iz računa, ali im je veliki nedostatak bio nepoznavanje srpskog pisma, iako je Osmanska vlast priznavala pravopis Vuka Karadžića i ćirilicu, ali samo u srpskim školama. U mektebima i ruždijama se učilo arapsko i tursko pismo i to arapsko za oblast vjeronauke i tursko za ostale predmete. Oni koji su završili ovu školu a naknadno naučili srpsko pismo, sa uspjehom su obavljali činovničke poslove kada je nakon sloma Osmanskog carstva uvedena administracija na srpskom jeziku.

Međutim i pored ovih škola pismenost i prosvijećenost bili su na veoma niskom nivou i veoma mali broj ljudi je bio pismen. Mali broj ljudi iz ovih krajeva uspijo je da završi najčešće srednje obrazovanje u Sarajevu, Prizrenu, Skoplju i Istanbulu i oni su većinom bili angažovani za obavljanje imamske (vjersko sveštenstvo) funkcije i na poslovima sudstva. Koliko je poznato, jedan broj građana iz ovih krajeva završio je najveći stepen obrazovanja ondašnjeg vremena. Neki od njih su zauzimali visoke položaje na Porti, ipak dva čovjeka koja su najpismenija bila u ovom kraju su: Mulla Jaho Musić „Jahja-efendija“ i Smajlje-Smaka efendija Nikočević. Mulla Jaho je bio najpismeniji čovjek u plavsko-gusinjskoj krajini u to doba. On je završio najviše škole toga doba a učio je na univerzitetima u Istanbulu i Kairu i poznavao je više stranih jezika.

Na ovaj način su se obrazovala djeca Bošnjaka toga doba, međutim djeca pravoslavaca kojih je tada bilo ne više od 10-15% (Velika nije bila u sastavu plavsko-gusinjske krajine od 1878.godine) su većinom učila po kućama ili u crkvi u Brezojevicama. Tako je u Gusinju od 1868. godine počela da radi neka vrsta škole u jednoj staroj privatnoj kući i to prvi sprat je služio za vjerske obrede prilikom dolaska sveštenih lica-popa iz crkve u Brezojevicama za vrijeme vjerskih praznika ili kada je trebalo krstiti djecu, jer u Gusinju nije postojalo niti pravoslavne niti katoličke crkve sve do okupacije ovih krajeva 1912. godine od strane Crne Gore. Na spratu te kuće su bile učionice i tu su pravoslavna djeca sticala osnovno obrazovanje kako iz vjeronauke tako i iz drugih predmeta, mada učitelji su im bili sveštenici iz crkve iz Brezojevica ali i učitelji koji su radili pri crkvi takođe iz Brezojevica. Školu je pohađalo oko 35 učenika. Takva škola je 1877. godine biila zatvorena zbog ratnih sukoba, da bi 1892. godine bila ponovo otvorena. Pri Brezojevičkoj crkvi učitelji koji su učili djecu su bili Dmitar Popović iz Šekulara i Milovan Radević iz Velike.

Danas se početak ove vrste opismenjavanja pravoslavne djece u Gusinju 1868. godine navodi kao dan kada je osnovana osnovna škola u Gusinju. Što je ne samo netačno, nego i tragikomično, uzima se dan kada su počela da se opismenjuju pravoslavna djeca u Gusinju a niko ne pominje značajne datume kada su osnovani mektebi ili pak 1905. kada je počela da radi prva ruždija, gdje se obrazovalo većinsko Bošnjačko stanovništvo.

Ovakav vid obrazovanja Bošnjaka u plavsko-gusinjskoj krajini je postojao sve do povlačenja Turske sa ovih prostora 1912. godine i okupacije Plava i Gusinja od strane Crne Gore oktobra mjeseca 1912. godine. Tada je okupaciona crnogogorska vlast zabranila i zatvorila sve mektebe, ruždije i medrese. Takođe zatvorila je i sve džamije, čak je imalo zvaničnih predloga od strane lokalne vlasti, da se džamije pretvore u crkve zbog odjednom naglog porasta broja pravoslavnog življa a kako u gradu Plavu nije imalo crkve to im je bila ideja, a sa druge strane smatrali su da im džamije više nisu potrebne jer su oni imali zamisao da sve nasilno pokrste i prevedu u pravoslavlje. No ova njihova zla zamisao nije sprovedena u djelo kako su oni naumili i sve to je trajalo oko šest mjeseci. Pod pritiskom tadašnjih diplomata u CG, kralj Nikola obznanuje proklamaciju, nakon šest mjeseci džamije su ponovo otvorene i narod je masovno počeo da ponovo ide u njih. Mektebi i ruždije nisu nastavile sa radom.

Ipak okupacione crnogorske vlasti krajem 1912. godine u privatnim kućama formiraju svoju osnovnu školu u koju su išla samo pravoslavna djeca. Prvi upravitelj te škole u Plavu a ujedno i učitelj bio je Novica Popović, koji se pominje da je imao značajnog udjela u nasilnom pokrštavanju musliman od februara do maja 1913. godine. U junu 1913. godine prebačen je na rad u Peć. Iz zapisnika Isledne komisije koju je formirao kralj Nikola, vidi se da je pred Islednom komisijom u vezi sa nasilnim pokrštavanjem dana 11.07.1913. godine, je saslušan i učitelj Novica Popović, činovnik Oblasne uprave u Peći.

Zanimljivo je, da se opet ta godina 1912., pominje kao godina od kada je počela da radi osnovna škola u Plavu.

Dolazi Prvi Balkanski rat (1912), pa masovno nasilno pokrštavanje muslimana 1913. godine, onda i Svjetski rat 1914. do 1918. godine, te masakar nedužnog plavskog stanovništva u februaru 1919. godine kada je ubijeno oko 450 žena, djece i staraca. Zatim progon i bježanija za Albaniju i u kačeke, tako da nikome nije bilo više stalo do obrazovanja djece već samo da se sačuva živa glava i porodica.

Ipak za vrijeme Austrougarske okupacije 1916. godine u Plavu i Gusinju, počeli su da rede pojedini mektebi, a tada su otvorene i prve škole na albanskom jeziku, takođe su otvorene na albanskom jeziku i škole u Vusanju i Matrinovićima. Učitelji su bili dovedeni iz Zadra od tamošnjih Arbanasa. Postavljen im je bio uslov ili da idu u Crnu Goru i Kosovo kao učitelji ili da ih šalju na front.

Nakon završetka I svjetskog rata i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine, počinje nova era u razvoju školstva u novoj državi pa samim time i u plavsko-gusinjskoj krajini. Počinju da se otvaraju državne osnovne škole na srskom jeziku i to po privatnim kućama, ali u njima su u početku išla samo pravoslavna djeca. Nema podataka da li je neko bošnjačko dijete išlo u te škole u Plavu i Gusinju nekoliko prvih godina, ali jeste u drugim gradovima Crne Gore.

Neodazivanje bošnjačke djece u državne osnovne škole bilo je izazvano i nepedagoškim i netaktičkim odnosom pojedinih nastavnika. Ovi prosvjetni radnici nisu imali dovoljno senzibiliteta prema bošnjačkim đacima koji su stoga bili izloženi političkom pritisku. Više školskih nadzornika je 1920. godine izvještavalo nadležne organe da odnos nastavnika u Crnoj Gori prema Bošnjacima nije bio iskren i prijateljski. Školski programi su bili jednostrani i u njima je bilo mnogo tendecioznih tumačenja istorijskih događaja, što je kod muslimanskih đaka stvaralo osjećaj inferiornosti.

Ovakav način ophođenja i strah od inovacija uticali su da Bošnjaci uvelikom broju šalju svoju djecu u vjerske škole, najčešće u sibijan-mektebe. Sibijan-mektebi su bili čisto vjerske škole koje su se nalazile uz džamije. Učitelji u ovim školama su bili sibijan-mualimi, pretežno imami dotičnih džamija. Programi rada sibijan-mekteba obuhvatali su isključivo vjersko obrazovanje. Školska godina nije postojala, a sibijan-mektebe pohađala su djeca od šeste i sedme godine. U prvom razredu učila se arapska azbuka i vladanje u školi, domu, ulici i džamiji pri klanjanju. Glavna načela islama, islamski šartovi: ćelamen-šehadet, namaz, post, „Suam Hadž i Zećat“ izučavani su u drugom razredu, dok se u trećem i četvrtom razredu izučavao Kur’an uz kompletno vjersko obrazovanje. Bošnjačka djeca su se rado odazivala pohađanju sibijan-mekteba.

Država je svake godine počela da pritiska roditelje bošnjačke djece da ih moraju slati u školu, ali i pored pritiska države Bošnjaci su slabo slali djecu u državne osnovne škole. Veliki broj roditelja zbog oskudice i nije bio u stanju da školuje djecu, dok su oni imućniji odbijali to riječima: “Imam od čega živjeti pa mi školovanje ne treba“. Naročito nije se dozvoljavalo da idu u školu ženska djeca. Mnoge muslimanske kulturne i prosvjetne organizacije apelovale su svake školske godine na svoje sunarodnike da bez oklijevanja upisuju djecu u osnovne škole.
Ipak dražava je nastojala da na svaki način smanji broj djece koja pohađaju mektebe a da više se upisuju u državne osnovne škole. Tako da je donijela odluku da osnuje državnu medresu i na taj način odvoji vjersko obrazovanje od građanskog. 1924. godine osnovana je Velika medresa kralja Aleksandra I u Skoplju. Medresa u Skoplju bila je prva puna srednja škola sa osam razreda i prva obrazovna institucija tih razmjera na jugoslovenskom prostoru. Školovanje u medresi je bilo besplatno i intrenatski organizovano.

Velika medresa je bila osnovana iz političkih razloga. Trebalo je da se mlađi muslimanski naraštaji vaspitavaju u velikom jugoslovenskom, unitarističkom duhu, zbog njihovog što čvršćeg vezivanja za politiku vladajuće, velikosrpske buržazije. Ona je trebalo da priprema i daje školovani kadar za šerijatske sudove, koji bi zamijenio neobrazovano islamsko sveštenstvo i uz to bio privržen državnoj vlasti. Ona je počela sa radom školske 1925/26. godine. U prvoj godini je upisano ukupno 58 učenika, iz Plava su bila dvojica i to: Abas Redžepagića i Idriz Šahmanovića. Najznačajnija i najmarkantnija ličnost među Bošnjacima Crne Gore i Sandžaka u to vrijeme bio je Rifat Burdžović. Ne pomenuti njega a pisati o tom vremenu bio bi veliki grijeh. On je bio đak prve generacije koja je upisala medresu i završio je kao najbolji đak te generacije. Septembra 1933. godine upisuje se na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a već 1934. godine postaje član KPJ i radi u ćeliji na Pravnom fakultetu. Ostalo je do današnjih dana nerazjašnjeno i dosta „čudno“ kako je poginuo. Bio je velii borac da Sandžak postane republika u sastavu nove države koja je trebalo da se formira. Možda se neko plašio njegovih ideja i da je na vrijeme sklonjen, jer su ga dobro znali njegovi saborci da je bio čvrst u sprovođenju svojih ideja i nije se „nikog plašio“. Možda ga je to i koštalo života, ali bošnjački narod, posebno mlađi naraštaji treba da znaju da je bio najznačajnija ličnost iz bošnjačkog naroda sa prostora Sandžaka, koji je učestvovao u NOR-u, ali u njemu i poginuo, a njegovo zalaganje da Sandžak postane republika, ostalo je samo puka žalja njegova i njemu sličnih Bošnjaka toga vremena.

Te godine 1924. kada je donešena odluka da se otvori u Skoplju medresa, sreski načelnik Plava je bio Novica Popović. Na njegov predlog ondašnji odbornici Plava „složili“ su se da jednu vjersku bogomolju pretvore u školu. Kako džamija Sultanija nije nakon I svjetskog rata počinjala da radi kao bogomolja-vjerski objekat, već je jedno kratko vrijeme služila kao vojni magacin, a zatim nekoliko godina kao zatvor. Te 1924. godine, potpuno runiraju džamiju i ruše joj minare. Te 1924. godine “izvrsena je popravka džamije Sultanije i napravljena školska zgrada sa šest učionica i dvije kancelarije”.

Školske 1924/25.godine učenici su nastavu pohađali u novoj školskoj zgradi-đamiji koja je mogla da primi veći broj učenika. Upravitelj škole je bio Pavle Knežević i rukovodio je školom do 1928.godine, tada je u školi bilo šest odjeljenja.

Mula Husein-Hulje Redžepagić je kasnije pričao: “Novičin prvi „korteš“ Ljeko Slavković, prvi se popeo na munare i srušio ga. Narod je bio ogorčen i nije smio zuba da obijeli...“. Nakon rušenja minareta džamija je pretvorena u osnovnu školu, prije toga škola je bila po privatnim kućama.

Novica Popović je bio presjednik Plava nakon izbora održanih 18.03.1923. godine na kojima je on pobijedo kao kandidat Demokratske stranke Ljube Davidovića, pa do ponovnih izbora koji su bili održani 8.02.1925.godine, na kojima je on izgubio a pobijedio kandidat Radikalne stranke Nikole Pašića i presjednik Plava je postao Salih Hadžimušović. (Ovo napominjem iz razloga što se zna da je Novca naredio rušenje minareta a pominje se 1927. godina, kao godina rušenja minareta, kada je on već bio sa službom na Cetinju).

Znači po narebni ondašnjeg Sreskog načelnika Novice Popovića, srušeno je minare na džamiji „Sultaniji“ a zatim su izgrađena i postavljena dva krsta na krovu džamije i ista je pretvorena u školu. Minare je srušio plicijski agent i špijun Novičin, Ljeko Slavković.

Reisu-l-ulema Džemaludin ef. Čaušević

Zetska banovina je 1925. godine donijela uredbu, da ko ne bude slao djecu u državne škole da će plaćati veliku „globu“. To je uticalo da se od 1926. godine bošnjačka djeca u velikom broju upisuju u državnu školu i počinju da je redovn pohađaju. Tako da se 1926. godina smatra početkom ponovnog odlaska bošnjačke djece u škole ali sada na srpskom jeziku i u državne osnovne škole. Možda tu godinu treba uzet kao godinu kada je formirana prva osnovna škola u Plavu. I te prve godine upisano je skoro duplo više bošnjačke djece od pravoslavne. Muslimani nisu smjeli da uklone krstove sa džamije, budući da su znali da bi takav potez izazavao strahovitu odmazdu ondašnjih vlasti. Zato su protestovali kod Reisu-l-uleme u Sarajevu. Tadašnji reis Islamske zajednice Džemaludin ef. Čaušević, protestovao je kod ministra prosvjete Kraljevine SHS, zašto su na bivšoj džamiji stavljeni krstovi kada je većina djece bila islamske religije. Ministar je naredio da se ugrađeni krstovi uklone sa džamije ali mu je iz Plava odgovoreno „Nije se moglo naći ličnosti ni iz pravoslavaca ni iz redova muslimana iz mjesta koji bi dobrovoljno skinuli krstove sa školske zgrade, a žandarmerija je odbila da to uradi jer to nije njihova nadležnost”.

Ministarstvo prosvjete da bi udovoljilo zahtjevu Reisu-l-ulemi, odobrilo je posebna budžetska sredstva za izmjenu krova na ovoj ranijoj džamiji, iako to nije bilo nužno, pa prilikom gradnje novog krova u proljeće 1927. godine, krstovi nisu ponovo ugrađivani.

Školske 1928/29. godine pretvorena je kuća Meda Ferovića u školu. Investicija je koštala 60.000 dinara narodnog novca, napravljene su četiri učionice i dvije kancelarije. Škola je tada posjedovala dvije zgrade, koje su bile prilično udaljene jedna od druge, to je ondašnji kolektiv u saradnji sa vlastima izvršio podjelu djece na ovaj način: U staroj zgradi učila su samo muška djeca, a u novoj zgradi djevojčice. Razlog za ovakvu podjelu djece nije nikom poznat. Upravitelj je bio Radoš Rakuš, koji je rukovodio školom sve do 1938. godine. Te godine broj učenika je bio oko 500.

Iako su od 1926. godine bošnjačka đeca počela da pohađaju osnovne državne škole, ipak program tih škola su bili namijenjeni u prvom redu pravoslavnim đacima. Školski sistem je karakterisala jednostranost u oficijelnoj školskoj politici i uprošćeno tumačenje istorijskih događaja. To je bio jedan od razloga što Bošnjaci nisu slali svoju djecu u školu. U školama su bošnjačka djeca učila pravoslavnu vjeronauku, što je takođe bio oblik asimilacije bošnjačkog naroda. Bošnjačaka djeca su bila obavezna da prisustvuju Svetosavskoj akademiji (27. januara). Reisu-l-ulema je 7. januara 1930. godine uputio poziv svojim muftijama da ne dozvole da bošnjački đaci prisustvuju ovoj svečanosti. Reagovalao je i Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine Jugoslavije, koje je naložilo ministru prosvjete da se “vjeroučiteljima najstrožije zabrani objavljivanje Reisovog poziva u školama”. Stoga je bošnjačaka školska populacija učestvovala u obilježavanju svetosavske svetkovine. Reis Čaušević je bio ogorčen ovakvim postupkom vlasti.

Vlast je manipulisala sa Bošnjacima i prilikom obilježavanja hrišćanskih praznika. Bošnjaci su na Božić i Vaskrs morali da zatvore svoje trgovačke i zanatske radnje, što nije imalo utemeljenja u zakonskim propisima. Radnje su se morale zatvarati samo na Dan ujedinjenja (1. decembar) i na rođendan kralja Aleksandra Karađorđevića. Dakako, takav tretman nije imao “sveti” islamski dan-petak, pa su muslimani u toku cijelog dana morali da drže svoje radnje otvorenim.

Napomena: Svetosavske akademije su bile organizovane po školama i nakon II svjetskog rata i na njima su morali da učestvuju svi đaci bez obzira na vjeru, recitovale su se pjesme o Svetom Savi i pripremale školske priredbe za roditelje, to je bila Školska slava i svi su morali da je slave. Proslava 27. januara kao Školske slave je ukinuto tek od 1948. godine.

Nakon ovoga počinju da se otvaraju osnovne škole i po selima, tako da u Plavu i Gusinju, uoči izbijanja II svjetskog rata je bilo 11 osnovni škola sa 1133 učenika i 31 učiteljom, kao i jedna građanska škola osnovana 1938. godine sa 85 učenika i 5 nastavnika. Sve su ove škole nastavu izvodile na srpskom jeziku.

U periodu od završetka I svjetskog rata pa do 1935. godine, broj srednjoškolaca iz Plava i Gusinja iznosio je oko 15-20 omladinaca, da bi do početka II svjetskog rata, taj broj bio povećan na oko 70-80 studenata i srednjoškolaca sa terena Plava i Gusinja.

Između dva rata na prostoru plavsko-gusinjske krajine po izveštaju tadašnjih vlasti od školskih objekata je nanovo izgrađena škola u Velici, rekonstruisana škola u Plavu, - misli se na rušenje minareta i zamjenu krova na džamiji Sultaniji, započeta izgradnja škole u Gusinju. Zgrada osnovne škole u Gusinju rađena je od 1934-1936.godine, radovi su izvođeni većinom kulukom, to jest prema imovnom stanju i broju muških glava u kući, dopremani su kamen i grede. Režijski odbor su sačinjavali: Saljo Nikočević, Rade Drakulović i Šećo Radončić. Nešto malo novca je dodijeljeno radi dogradnje od strane države, ali je rat omeo izvođenje radova. Zgrada je dovršena nakon II svjetskog rata.

Za vrijeme trajanja Drugog svjetskog rata, u Plavu je radila albanska narodna osnovna škola. Upravitelj škole je bio Šabo Ferović. Osim njega tada su službovali u Plavu: Esad Mekuli, Fejzulah Camaj, Čeba Redžepagić, Ragip Redžepagić i još jedan učitelj iz Elbasana.
Mjeseca novembra 1944.godine, dva mjeseca po oslobođenju ovog kraja, ponovo je otvorena četvororazredna osnovna škola u Plavu. Prvi upravitelj škole bio je Nikola Ćulafić, a učitelji: Redžepagić Džeba, Zeković Milija i Redžepagić Ragip. Školske 1945/1946. godine u školi je bilo 5 odjeljenja. Pored upravitelja Ćulafića učitelji su bili: Mijović Golub, Ćulafić Đukan, Ćulafic Đordije – Đoko i Bakić Miloš.

Školske 1946/47. godine bilo je 8 odjeljenja u kojima su radili naprijed pomenuti učitelji i novopostavljeni Batrić Bakić. Mjeseca januara 1947. godine, premješten je upravitelj Ćulafić Nikola za prosvjetnog referenta u Sreskom Narodnooslobodilačkom odboru u Andrijevici, a za upravitelja škole u Plavu postavljen je Lazović Radomir.

Marta 1947. godine postavljeni su za privremene učitelje ove škole: Ognjanović Stojanka – Duka i Lazović Lakić. 28. avgusta 1947. godine premještena je Kićović Stana u osnovnu školu na Kruševo, a na njeno mjesto postavljen je Radenović Vladimir-Vlado. Školske 1947/ 48. godine broj učenika je bio 605. Rješenjem Ministarstva prosvjete NR Crne Gore, pretvorena je četvororazredna osnovna škola u sedmogodišnju školu. U petom razredu upisano je 125 učenika. Pomenute školske godine bilo je 12 odjeljenja nižih razreda i tri odjeljenja viših razreda. Upravitelj sedmogodišnje škole bio je Radomir Lekić. Te godine dolaze na službu još i Petar Keković iz Danilovgrada, Mikosav Vukanić iz Gračanice, Vukman Đukić iz Hakanja, Milica Lekić iz Andrijevice i Arif Šarkinović iz Brezojevica.

Školske 1948/49.godine, premješten je dosadašnji uptravitelj Radomir Lazović za uprevitelja sedmogodisnje škole u Gusinju, a za direktora ove škole dolazi Milovan Šoskić koji je do tada bio upravitelj škole u Gusinju. Od 14. februara 1950.godine, upravitelj škole je bio je Zarija Gojković i ostao na tom mjestu do prvog septembra 1953. godine.

Školske 1949/50.godine radili su u ovoj školi slijedeći učitelji i to u nižim razredima: Ćulafić Đukan, Matilda Milićević, Mijomir Joksimović, Milonja Rajović i Miloš Bakić, a u višim razredima: Bogdan Kastratović, Vukman Đukic, Milija Zeković, Zarija Gojković, Nikola Leposavić, Vladimir Radenović i Mikosav Vukanić. Te godine škola je imala 19 odjeljenja, 12 nižih i 7 viših razreda, ukupan broj učenika bio je 888.

Školske 1950/51. godine bilo je 18 odjeljenja i to: 11 nižih razreda i 7 viših sa 822 učenika. U nižim razredima radili su učitelji: Ćulafić Đukan, Gojković Zarija, Ćulafic Milić, Lekić Ljubomir, Lekić Milosava, Joksimović Miomir i Radulović Budimir. U višim razredima radili su: Radenović Vladimir, Savović Nikola, Đaković Vasilija, Nikola Leposavić, Radosav Lekić, Zarija Gojković i Milosav Vukanić.

Školske 1951/52.godine, rješenjem Ministarstva prosvjete NR Crne Gore, sedmogodišnja škola prerasla je u osmogodišnju školu. U školi je bilo 18 odjeljenja, od kojih je 10 nižih i 8 viših razreda sa 757 učenika. U nižim razredima radili su: Ćulafić Milić, Ralević Desa, Lekic Blažo i Maša, Martinović Milosava i Ugrenović Milorad, u višim razredima nastavu su izvodili: Radenović Vladimir, Pajković Miloš, Vukanić Milosava, Radojević Radosava, Gojković Zarija, Leposavić Nikola, Vuković Vladimir, Radivojević Danilo i Radosav – Ljajo Lekić.

Gimnazija i osnovna škola u Plavu

Školske 1952/53. godine bilo je 16 odjeljenja, od kojih 9 nižih i 7 viših sa 771 učenikom. U nižim razredima radili su: Lekić Blažo i Maša, Marić Božo i Cveta, Raičević Desa, Martinović Milosava, Ćulafić Milić i Raičević Milosava, a u višim razredima radili su: Vučelić Tomo, Pajković Milan, Vuković Vladimir, Radojević Radisav, Radenović Vladimir, Leposavić Nikola, Radivojević Danilo, Lekić Radisav i Gojković Zarija kao direktor škole. 01.12.1953. godine za direktora škole je došao Vukanić Ljubo, a Gojković Zarija ostao je da predaje višim razredima.

Školske 1953/54. godine radili su u nižim razredima: Marić Božo i Cveta, Lekić Blažo i Maša, Raičević Milosava, Lazović Radomir i Raičević Desanka. U višim razredima radili su: Radenović Vladimir, Pajković Miloš, Gojković Zarija, Vučeljić Tomo, Leposavić Nikola, Knežević Vojin, Lekić Radosav, Bojović Bogoslav i Radivojević Danilo. Direktor je bio Rajković Ilija i predavao je biologiju u višim razredima. Ove školske godine bilo je 16 odjeljenja, od kojih 9 nižih i 7 viših razreda sa oko 500 učenika.

Osnovna škola je bila u džamiji Sultaniji i u privatnim kućama, sve do kraja školske 1953/54. godine, kada se škola premješta na Racinu gdje je bila izgrađena nova zgrada (kasnije zgrada Radničkog univerziteta i bioskopa), gdje radi sve do izgradnje nove Osnovne škole “ Hajro Šahmanović” koja je počela sa radom 06.02.1960. godine, gdje se i danas izvodi nastava za osnovce. Ova škola je matična škola i za područne seoske škole i to: Berzojevice, Meteh, Jara, Bogajiće, Hote i Vojno Selo.

U školskoj 2016/17.godini u Osnovnoj školi ”Hajro Šahmanović” u Plavu upisano je ukupno 1003 učenika i to: u matičnoj školi ima ukupno 875 učenika raspoređenih u 38 odjeljenja. U područnim odjeljenjima ima: u Bogajiće 31 učenik, u Brezojevice 45 učenika, u Vojno Selo 23 učenika, u Meteh 22 učenika, u Jara 3 učenika i u Hote 4 učenika.

(Napmena: Sultanija je nakon toga 1959. godine pretvorena u policijsku stanicu i zatvor, a od 1985. godine u njoj je bilo smješteno Komunalno preduzeće - Plav. Da bi 1991. godine bila vraćena Islamskoj zajednici - Plav. Nakon toga zgrada bivše džamije je ponovo rekonstruisana i vraćena u potpuno istom stanju kao što je bila, koliko se to moglo i vraćena je vjernicima na upotrebu 2005. Godine. Tko da je nakon više od 9 decenija, džamija vraćena prvobitnoj namjeni i danas je to veliki potkupolni objekat sa betonskim minaretom visine 41,5 m).

Pored osnovne škole u Plavu, nakon II svjetskog rata otvorena je i osnovna četvorogodišnja škola u Gusinju 1945. godine, ona školske 1948/49. godine prerasta u sedmogodišnju školu a za upravitelja se imenuje Radomir Lazović a prije toga upravitelj je bio Milovan Šoškić.
Školske 1951/52. godine ova škola prerasta u potpunu osmogodišnju školu. Rješenjem Narodnog odbora opštine Plav, njoj se pripajaju dotadašnje četvororazredne škole u Vusanju, Grnčaru, Kruševu i Martinoviću, a kasnije i novootvoreno odjeljenje u Višnjevu. Ovim rješenjem ona postaje sabirna osnovna osmorazredna škola.

U školskoj 2016/17.godini u Osnovnoj školi ”Džafer Nikočević” u Gusinju upisano je ukupno 340 učenika i to: u matičnoj školi ima ukupno 285 učenika raspoređenih u 19 odjeljenja. U područnim odjeljenjima ima: u Vusanje 11 učenik, u Kruševo 13 učenika, u Višnjevo 11 učenika i u Martinoviće 20 učenika.

Takođe i u Murini 1945. godine, ponovo počinje sa radom osnovna škola i to kao četvororazredna. Od 1950. godine ona prerasta u petogodišnju, da bi od 1953.godine postala osmogodišnja. Ime Petra Dedovića škola nosi od 1959. godine, a 1962. postaje matična škola sa odjeljenjima Velika, Gornja Ržanica i Nokšiće. Ova škola je 1961/62. godine brojala 1.220 učenika, a 2014.godine je svega imala 137 učenika od čega 15 polumaturanata.

U školskoj 2016/17.godini u Osnovnoj školi ”Petar Dedović” u Mirini upisano je ukupno 133 učenika i to: u matičnoj školi ima ukupno 103 učenika raspoređenih u 7 odjeljenja. U područnim odjeljenjima ima: u Velici 14 učenik i u Ržanici 16 učenika.

Školske 1965/66. godine otvoreno je područno odjeljenje Gimnazije “Panto Mališić” iz Ivangrda - današnje Berane. Radilo se u prostorijama O.Š. “Hajro Šahmanović” u Plavu. Upisano je te godine 115 učenika koji su bili raspoređeni u tri razreda. U sastavu matične škole ostaje do 31.10.1969. godine kada je SO-e Plav donijela odluku o osnivanju Gimnazije kao samostalne vaspitno-obrazovne ustanove sa 4 razreda. Škola dobija svoju zgradu školske 1978/79. godine i od tada radi u postojećim prostorijama. Školske 1979/80. godine u ovoj školi počinje sa radom i nastava na albanskom jeziku. Na sjednici zbora radnih ljudi održanoj 12.03.1989. godine, zamijenjen je dotadašnni naziv Gimnazija u Školski centar srednjeg usmjerenog obrazovanja i vaspitanja na oba jezika. Školske 1982/83.godine škola je imala najveći broj odjeljenja 28 i 967 učenika koji su ostali na kraju školske godine. Do nove izmjene naziva škole dolazi 23.06. 1992. godine i škola se od tada zove JU srednja škola” Bećo Bašić” Plav. Stupanjem na snagu novog Statuta škole 09.09.2003. godine škola dobija naziv JU srednja mješovita škola ”Bećo Bašić” Plav.

U školskoj 2016/17.godini u JU Srednja mješovita škola ”Bećo Bašić” u Plavu upisano je ukupno 543 učenika i to: 288 muškaraca i 255 djevojaka, raspređenih u 26 odjeljenja.