„Ništa nema veći značaj od obrazovanja. Učenje jednog vrlog čovjeka može dospjeti do mnogo ljudi, a ono što se nauči u jednoj generaciji može se prenijeti na stotine generacija“
(Profesor Jigoro Kano, 1860.-1938.)

Mr. Anes LIČINA: Tačnije rečeno može se reći da je ZAVNOS predstavljao partizansku ratnu skupštinu. Cijeneći sudjelovanje i antifašističku borbu naroda Sandžaka, predsjedništvo Antifašistićkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije na Drugom zasjedanju 29. novembra 1943. godine u Jajcu je donijelo odluku u kojoj je među ostalim naveden i ZAVNO Sandžaka u funkciji osnovnoga organa narodne vlasti u Sandžaku.

20. novembra 2014. godine navršava se 71 godina od dana kad je održana Osnivačka skupština Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS)
Prilikom stvaranja AVNOJ-a kao najvišeg predstavničkog i izvršnog tijela NOB-a u Bihaću 1942. godini (26-27. novembar 1942. održano Prvo zasijedanje AVNOJ-a - Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije), za predsjednika je izabran dr. Ivan Ribar a iz bošnjačkih redova za člana Predsjedništva je izabran Nurija Pozderac. Za to vrijeme u Sandžaku je Rifat Burdžović –Tršo (1913. -1942.), sekretar Oblasnog komiteta KPJ (prema nekim izvorima i verzijama likvidiran^[1] od strane četnika 02. Oktobra 1942. godine u selu Trnovu u Mrkonjić Gradu). Kao što je u svim republikama formirano Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja, tako se i u Sandžaku od ranije poznatnoj i posebno priznatoj teritorijalnoj jedinici, vrše pripreme za stvaranje ZAVNO Sandžaka, kao najvišeg političkog i predstavničkog tijela Narodnooslobodilačkog pokreta. Tačnije rečeno može se reći da je ZAVNOS predstavljao partizansku ratnu skupštinu. Cijeneći sudjelovanje i antifašističku borbu naroda Sandžaka, predsjedništvo Antifašistićkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije na Drugom zasjedanju 29. novembra 1943. godine u Jajcu je donijelo odluku u kojoj je među ostalim naveden i ZAVNO Sandžaka u funkciji osnovnoga organa narodne vlasti u Sandžaku.

„U Pljevljima, u prisustvu 252 delegata, održano je prvo zasjedanje Zemaljskog antifašističkog vijeća, na kojem je obrazovan ZAVNO Sandžak, kao najviši pokrajinski organ narodne vlasti“. Tako glasi javni dokument objavljen u „Hronologiji oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945“ na strani 539, pod datumom 20. novembra 1943. godine^[2].



Ovaj datum je jedan od važnijih događaja u povijesti Bošnjaka generalno a u prvom redu sandžačkih Bošnjaka^[3]. Od 252 delegata iz svih krajeva Sandžaka (na Skupštini nisu učestvovali delegati iz novopazarskog, sjeničkog i tutinskog sreza, niti je tamo vršen izborni postupak za delegate, iako je na području spomenuta tri sreza živjelo 54% svih Bošnjaka Sandžaka), iz ovih koji su učestvovali u radu Skupštine, imenovano je 62 člana ZAVNOS-a, 10 članova Izvršnog vijeća Sandžaka. Za predsjednika ZAVNO Sandžaka izabran je Sreten Vukosavljević (1881. -1960., jedan od navjećih intelektualaca Sandžaka 20 vijeka), a za 3 potpredsjednika: Murad-ef. Šećeragić, Dušan Ivović i Mirko Ćuković. Na Skupštini je usvojeno nekoliko važnih dokumenata: Rezolucija o osnivanju ZAVNOS-a, Rezolucija o organizaciji ZAVNOS-a i Proglas narodu Sandžaka. Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka je postalo najvažnije narodno predstavničko, zakonodavano i izvršno tijelo i političko rukovodstvo Narodnooslobodilačke borbe (NOB-a) u Sandžaku.

Protivnici stvaranja ZAVNOS-a bili su članovi rukovodstva Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore, posebno tamošnjeg komiteta Komunističke partije za Crnu Goru i Boku koji su radi ratnih uslova bili u Kolašinu, dok je sjedište ZAVNOS-a često bilo u Bijelom Polju. Šta se zapravo desilo marta 1945. godine, kad je rat na prostorima Sandžaka već bio završen, da se donese odluka o rasformiranju ZAVNOS-a, potrebna je detaljna analiza, između ostalog sljedeće činjenice koje su direktno uzrokovale i prethodile rasformiranju ZAVNOS-a;

• Izabrana delegacija ZAVNOS-a za drugo zasijedanje AVNOJ-a nije prisustvovala ovom zasijedanju, jer delegat Predsjedništva AVNOJ-a i Vrhovnog štaba NOV i POJ Ivan Milutinović, koji je bio zadužen da organizuje zajednički odlazak crnogorske i sandžačke delegacije najvjerovatnije svjesno izbjegao da delegaciju ZAVNOS-a obavijesti o vremenu i maršuti polaska. On je sa crnogorskom delegacijom pošao iz Kolašina 17. novembra, u Pljevljima su noćili 18. novembra. Delegacija ZAVNOS-a nije čak ni obaviještena da su njihove kolege prenoćili u Pljevljima, da su otputovali, a da se nisu ni javili rukovodstvu ZAVNOS-a. Najvjerovatnije da je to urađeno svjesno da bi se spriječilo učešće delegacije ZAVNOS-a na II zasijedanju AVNOJ-a na kojem se raspravljalo o budućem uređenju zemlje na federativnom principu;

• Mjesec dana nakon što se crnogorska delegacija vratila sa II zasijedanja AVNOJ-a, januara 1944. godine, Blažo Jovanović, u svojstvu sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Boku uputio je pismo Oblasnom komitetu KPJ za Sandžak u kojem je pokrenuo da se partijska organizacija Sandžaka pripoji partijskoj organizaciji Crne Gore i Boke, iako mu je bilo poznato da je partijska organizacija Sandžaka djelovala samostalno;

• Izvršni odbor ZAVNO Crne Gore i Boke u svom proglasu od 03. januara 1944., takođe je pokrenuo inicijativu o pripajanju Sandžaka Crnoj Gori u jednu „federalnu jedinicu“, smatrajući da status Sandžaka poslije Drugog zasijedanja AVNOJ-a nije bio u dovoljnoj mjeri jasan;

• Izvršni odbor ZAVNOS-a i oblasni komitet KPJ za Sandžak u svom pisanom odgovoru su saopštili da takva inicijativa izaziva negodovanje kod Srba, „dok se u Muslimane uselio strah“.
• Nakon ovog uslijedio je veoma brz reagovanje i oštar odgovor Centralnog komiteta KPJ, u kojem je saopšteno:

„Iznenađuje nas da su drugovi u Crnoj Gori dopustili takvu ozbiljnu grešku u tako osjetljivoj stvari i proglasili pripajanje Sandžaka Crnoj Gori. U odlukama AVNOJ-a o pripajanju nema ni slova. Mi ne samo da se sa tim ne slažemo, nego i osuđujemo takav nepromišljen korak. AVNOJ i Nacionalni komitet ne vrše danas razgraničenja, jer tome nije vrijeme. AVNOJ je donio samo principijalnu odluku. A što se tiče Sandžaka on će imati onakav položaj za kakav se izjasne njegovi- slobodno izabrani predstavnici. U tom pogledu Sandžak je ono što je drug Tito pisao o Vojvodini u prvom broju NOVE Jugoslavije“^[4].

Međutim 1945. godine, došlo je do zaokreta u politici rješavanja nacionalnog pitanja. Delegati Crne Gore još januara 1945. godine zalagali su se ne samo da Sandžak uđe u sastav Crne Gore, nego i da Kosovo i Metohija pripadnu Crnoj Gori. Crnogorski historičari ističu da su diskusije presječene marta 1945. godine je, nakon povratka Blaže Jovanovića sa jednog važnog sastanka u Beogradu, na kojem je prema izjavi Jankovića odlučeno: „da se prema Sandžaku prihvati granica od 1913. godine, Kosmet za sada ostaje cjelina“^[5] .

Klikom na dokument možete ga povećati

Rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije, Sandžak je nakon drugog zasijedanja AVNOJ-a u Jajcu (29. i 30. novembar 1943.) posmatralo kao jedan od elemenata buduće federacije, a što je jasnije izloženo u Deklaraciji o osnovnim pravima nacije i građana Demokratske Federativne Jugoslavije, s početka 1944. godine, kao i u drugim dokumentima iz tog perioda. Nakon Drugog zasijedanja AVNOJ-a, u Jajcu, 29. novembra 1943. godine, ta ideja se, međutim, počela napuštati, da bi na petoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a, koja je održana 24. februara 1945. godine, to bilo i formalizovano kroz prijedlog koji je ponovo išao u pravcu podjele Sandžaka, a prema kom bi se deževski, sjenički, pribojski, prijepoljski, štavički i novovaroški srez pripojili Srbiji, a bjelopoljski i pljevaljski srez Crnoj Gori^[6]

Na Oblasnoj konferenciji KPJ za Sandžak, održanoj u Novom Pazaru, 26. i 27. marta 1945. godine, podržan je stav AVNOJ-a i donijeta odluka o prestanku rada ovog organa i osnivanju Okružnog komiteta KPJ za Novopazarski okrug, koji je obuhvatao teritoriju 6 današnjih sandžačkih opština u okviru Republike Srbije. Na Drugom, ujedno i posljednjem, zasijedanju ZAVNOS-a, 29. marta 1945. godine, u Novom Pazaru, potvrđeni su stavovi Predsjedništva AVNOJ-a i donijeta odluka o raspuštanju ZAVNOS-a.

Sreten Vukosavljević, predsjednik Predsjedništva ZAVNOS-a, tog dana ostaće upamćen po hrabrom gestu koji je učinio kada je napustio posljednje zasijedanje ZAVNOS-a 29.marta 1945. U znak protesta što je Sandžaku ukinuta autonomija, jer po njemu “Sandžak se nije trebao cepati, jer je to ipak celina. To je oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim obiležjima. To je istorijski tačno. Tako je narodno shvatanje. Zato sam za rešenje da se ili ceo Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori, vodeći računa o onome šta sam rekao“^[7]

Na Drugom, ujedno i posljednjem, zasijedanju ZAVNOS-a, 29. marta 1945. godine, u Novom Pazaru, potvrđeni su stavovi Predsjedništva AVNOJ-a i donijeta odluka o raspuštanju ZAVNOS-a. Ta odluka potvrđena je na Trećem zasijedanju AVNOJ-a, u Beogradu 7. avgusta 1945. godine, uz obrazloženje da je tako odlučeno po navodnoj molbi Skupštine ZAVNOS-a.

Fussnote:
^1] H. Crnovršanin, N. Sadiković., SANDŽAK-POROBLJENA ZEMLJA (Bosna, Sandžak i Kosovo kroz Historiju), str.548.
^2] Prvi trag inicijative za osnivanje ZAVNOSA može se naći u pismu Vrhovnog komandanta Narodnooslobodilačke vojske, Josipa Broza Tita upućenom u jesen 1943. godine Ivanu Milutinoviću, delegatu CK KPJ, u kojem Tito izražava želju da se formira jedno vijeće za cijelu teritoriju Crne Gore, Boke, Sandžaka i Metohije
^3] Sandžak na putu autonomije- TREBINA Vijeće kongresa bosanskomuslimanskih intelektualaca posvećena godišnjici memoranduma za uspostvu specijalnog statusa Sandžaka (28.03.1994), Dr. Mustafa Memić „Zemaljsko Antifašističko vijeće Sandžaka- ZAVNOS. Str. 72.
^4] Arhiv Istorijskog instituta (SRCG), Podgorica, reg. Br. 12761, I 2-7 (44)- Dr. Mustafa Memić „ZEMALJSKO Antifašističko VIJEĆE Sandžaka- ZAVNOS, str.72.
^5] Sandžak na putu autonomije- TREBINA Vijeće kongresa bosanskomuslimanskih intelektualaca posvećena godišnjici memoranduma za uspostvu specijalnog statusa Sandžaka (28.03.1994), Dr. Mustafa Memić „Zemaljsko Antifašističko vijeće Sandžaka- ZAVNOS. Str. 72.
^6] http://www.bosnjaci.net/prilog.php?pid=50660
^7] Tekst Esada Rahića iz revije „Sandžak“, br.48, 1994. god.