Prof. dr. Smail ČEKIĆ: Zahvaljujući Jugoslovenskoj muslimanskoj organizaciji, na čelu sa Dr. Spahom, koja je insistirala na potpunoj teritorijalnoj cjelovitosti i integritetu Bosne i Hercegovine, prvi ustav Kraljevine SHS, od 28. juna 1921, poznat kao Vidovdanski ustav, sadržavao je i “turski paragraf”, tj. član 135, kojim je određeno da Bosna i Hercegovina “ostane u svojim sadašnjim granicama”, te da postojeći okruzi u njoj “važe kao oblasti”. Tako je tim strogo unitarističkim ustavom garantirana teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine. Na taj način je spriječena njena podjela.

Bosna i Hercegovina je, nakon raspada Austro-Ugarske monarhije i poraza Centralnih sila u Prvom svjetskom ratu, početkom novembra 1918. okupirana od strane vojske Kraljevine Srbije, čime je faktički ušla u sastav te države, iako je ustavno i dalje činila sastavni dio Države Slovenaca, Hrvata i Srba, formirane 29. oktobra 1918.
Bosna i Hercegovina je 1. decembra 1918. ušla u sastav novoformirane zajedničke jugoslovenske monarhističke države Kraljevstva/Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevine Jugoslavije. To je jedan od presudnih datuma u historiji Bosne i Hercegovine, koji, kao i datumi od 1463. i 1878, dokazuju da su postojale snage zainteresirane da Bosnu i Hercegovinu kao historijski i politički subjekt, izbrišu sa političke karte Evrope.

Ulaskom u sastav Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, Bosna i Hercegovina ponovo na čelu sa Bošnjacima vodi borbu za očuvanje njene teritorijalne cjelovitosti. Teritorijalna cjelovitost i integritet Bosne i Hercegovine su potvrđeni i zaštićeni, prvo Senžermenskim ugovorom (1919.), a zatim Vidovdanskim ustavom (1921.). ^[1]

Zahvaljujući Jugoslovenskoj muslimanskoj organizaciji, na čelu sa Dr. Spahom, koja je insistirala na potpunoj teritorijalnoj cjelovitosti i integritetu Bosne i Hercegovine, prvi ustav Kraljevine SHS, od 28. juna 1921, poznat kao Vidovdanski ustav, sadržavao je i “turski paragraf”, tj. član 135, kojim je određeno da Bosna i Hercegovina “ostane u svojim sadašnjim granicama”, te da postojeći okruzi u njoj “važe kao oblasti”. Tako je tim strogo unitarističkim ustavom garantirana teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine. Na taj način je spriječena njena podjela.
U Kraljevini SHS, posebno u prvim godinama njenog postojanja, nad Bošnjacima i Albancima su, u skladu sa (veliko)srpskom ideologijom i politikom osvajačkog i genocidnog karaktera, izvršeni brojni oblici zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, uključujući i genocid, što potvrđuje brojna dokumentacija različite provenijencije (masovni pokolji civila - žena, djece i staraca, pojedinačne likvidacije, silovanja, hapšenja, mučenja, pljačke i otimačine zemlje, uništavanje džamija, itd). Među navedenim zločinima je i nasilno otimanje zemlje od muslimanskih zemljovlasnika (tzv. agrarna reforma, za koju jedan broj autora s pravom tvrdi da je riječ o genocidu). ^[2]

Zavođenjem šestojanuarske diktature (1929.) razbijena je, u skladu sa velikosrpskom ideologijom, politikom i praksom, teritorijalna cjelovitost i posebnost Bosne i Hercegovine (bosansko-hercegovačka teritorija je podijeljena na četiri banovine) i kompaktnost bošnjačkog naroda. Bošnjaci nisu imali većinu ni u jednoj od četiri banovine, odnosno svugdje su bili u manjini, što je bio glavni politički cilj takve podjele. ^[3]

Srpsko-hrvatskim Sporazumom iz 1939. (Sporazum Cvetković - Maček) Bosna i Hercegovina je (prvi put) podijeljena između Srbije i Hrvatske. Time je Bosna i Hercegovina u svim planovima o unutrašnjem preuređenju Kraljevine negirana kao historijska, politička i državno-pravna cjelina.
Raspadom i kapitulacijom monarhističke Jugoslavije aprila 1941, u teškim uslovima fašističke okupacije i komadanja Jugoslavije 1941, proglašena je (10. aprila) okupatorsko-kvislinška tvorevina, tzv. Nezavisna Država Hrvatska, u čiji je sastav, po odluci fašističkih sila i volji hrvatskih fašista, uključena i Bosna i Hercegovina. Narodi i građani Bosne i Hercegovine za takvo pravno-političko uređenje nisu ni pitani. Bošnjaci su time pretvoreni u objekt hrvatske ustaške politike.

Komunistička partija Jugoslavije, na čelu sa Josipom Brozom, nije priznala kapitulaciju ni okupaciju Jugoslavije, odredila je političku platformu i ciljeve oslobodilačke borbe - oslobođenje zemlje od fašizma i nacionalno i socijalno oslobođenje svih naroda i narodnosti Jugoslavije, te pozvala i povela sve narode i narodnosti u Narodnooslobodilačku borbu. Takvi ciljevi su istovremeno sadržavali nacionalni i klasni karakter oslobodilačke borbe, usmjeren protiv okupatora i njegovih saradnika, što je omogućavalo pokretanje u borbu najširih masa naroda. Suštinu Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu najbolje je izrazio Tito: “Narodnooslobodilačka borba u Jugoslaviji ne bi bila tako uporna i tako uspješna da jugoslovenske narodne mase nisu u njoj vidjele, osim perspektive pobjede nad fašizmom, i prespektivu pobjede nad starim buržoaskim poretkom u Jugoslaviji, nad sistemom klasne eksploatacije i nacionalnog ugnjetavanja … Narodnooslobodilačka borba bi bila samo fraza, pa čak i prevara kad ona ne bi, osim općejugoslovenskog smisla, imala i nacionalni smisao za svaki narod posebice, kad ne bi, osim oslobođenja Jugoslavije, značila u isto vrijeme i oslobođenje Hrvata, Slovenaca, Srba, Makedonaca, Arnauta, Muslimana, itd”.
Uspostavljeni okupacioni režim rezultirao je opštim pogoršanjem prilika i uslova za život, a naročito teškim progonima i pogromima stanovništva. To i povlačenje glavnih okupacionih snaga iz Jugoslavije na Istočni front, te smanjenje gustine okupacije na evropski prosjek od 1 vojnika na 1 kvadratni kilometar okupirane teritorije, Komunistička partija Jugoslavije je iskoristila za dizanje antifašističkog ustanka. Izbjeglička vlada Kraljevine Jugoslavije se po potpisivanju kapitulacije sklonila pod zaštitu Velike Britanije, pri čemu se nije odazvala na poziv Antifašističke koalicije da u okupiranoj zemlji organizuje Pokret otpora, gdje je u hladovini (u Londonu) čekala slom Trojnog pakta, kako bi ponovo preuzela vlast u Jugoslaviji. Četnički pokret Draže Mihailovića, fašističkog, kolaboracionističkog, petokolonaškog, genocidnog i izdajničkog karaktera, pridružio se ostalim kolaboracionistima u borbi protiv Narodnooslobodilačkog pokreta, vršeći genocid nad Bošnjacima i druge zločine nad borcima, pripadnicima i simpatizerima Narodnoslobodilačkog pokreta, kao i svim antifašistima.
Ustaški kolaboracionistički režim više se oslanjao na nacistički Treći Rajh i po ugledu na njega zaveo opšti progon nehrvatskog stanovništva. Na udaru ustaškog genocida prvi su bili Srbi, Jevreji i Romi, čemu se već u julu oštro suprotstavila Islamska zajednica. Bile su to dobro poznate muslimanske rezolucije, koje su predstavljale jedinstvenu pojavu u Drugom svjetskom ratu.
Osnovni oblik ustanka bio je partizanski rat, koji je prerastao u opštenarodni Oslobodilački rat protiv okupatorâ i njihovih kolaboracionista. U 1942. godini formirana je Narodnooslobodilačka vojska sa prvim divizijama i korpusima (u njenom sastavu), dok su presudne bitke u 1943. godini definitivno učvrstile Narodnooslobodilački pokret, čija je Platforma bila zasnovana na dosljednom internacionalizmu.

Vijećnici ZAVNOBIH

U antifašističkom ratu u Jugoslaviji 1941.-1945. je, pored oslobodilačke borbe protiv okupatora i njihovih kolaboracionista za novu Jugoslaviju, vođena i borba za Bosnu i Hercegovinu, kao samostalnu federalnu jedinicu (republiku). Bosna i Hercegovina je u toku tog rata “dala od sebe sve što je mogla dati ... Najviše je u Bosni porušeno sela, gradova; najviše je uništeno inventara seljaka; najviše je uništeno imovine našeg naroda u Bosni i Hercegovini; najviše je palo i žrtava na tlu Bosne i Hercegovine...” (Tito, novembar 1945.). U Bosni i Hercegovini su vođene sve, izuzev prve, okupatorsko-kvislinške ofanzive, kao i velike bitke, kao što su Neretva i Sutjeska, koje su predstavljale prekretnicu na jugoslovenskom ratištu, slično Staljingradskoj bici (juli 1942. – februar 1943.), koja je predstavljala prekretnicu u Drugom svjetskom ratu.
Antifašizam u Jugoslaviji 1941.-1945. je svojom pobjedom ugradio civilizacijske temelje savremenog čovječanstva. U tom ratu Jugoslavija je, a posebno Bosna i Hercegovina, imala časno i istaknuto mjesto, dajući veliki doprinos antifašističkoj borbi i oslobođenju zemlje.
Bošnjaci su u Narodnooslobodilačkoj borbi ravnopravno s drugim narodima i snagama činili jedinstveni antifašistički blok, što se ogledalo i u formiranju muslimanskih jedinica Narodnooslobodilačkog pokreta (muslimanske brigade, bataljoni i odredi), u kome su (antifašističkom bloku), odupirući se okupatorima i njihovim kolaboracionistima, uz veliko stradanje na genocidnoj osnovi, osigurali biološki opstanak (Bošnjacima je Narodnooslobodilački pokret omogućio da prežive).

*****
U Varcar Vakufu (Mrkonjić Gradu) je 25. novembra 1943, na Osnivačkoj skupštini izabrano Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) - najviše političko predstavništvo (antifašističkog) Narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini.
ZAVNOBiH je radio u tri zasjedanja: 25.-26. novembra 1943. u Mrkonjić Gradu; 30. juna, 1. i 2. jula 1944. u Sanskom Mostu i 26.-28. aprila 1945. u Sarajevu. Njegove funkcije između zasjedanja obavljalo je Predsjedništvo, kao najviši izvršni organ vlasti u Bosni i Hercegovini.
Osnivanje ZAVNOBiH-a inicirano je Zaključkom Prvog zasjedanja AVNOJ-a, najvišeg predstavničkog političkog organa Narodnooslobodilačke borbe, održanog 26. i 27. novembra 1942. u Bihaću, da se formiraju nacionalna (zemaljska) antifašistička vijeća u Hrvatskoj, Sloveniji, Srbiji, Crnoj Gori, Makedoniji i Bosni i Hercegovini, a njegovo konstituiranje izgradnjom mreže narodnooslobodilačkih odbora, koja je do tog vremena prekrila više od 2/3 Bosne i Hercegovine.
Rezolucijom Osnivačke skupštine AVNOJ-a objavljeno je da je konstituisan AVNOJ, kao najviše predstavničko tijelo, kao izraz ostvarenog jedinstva u borbi za konačno oslobođenje i punu slobodu i ranopravnost. U Proglasu se govori i o “slobodnim nacionalnim jedinicama” u jugoslovenskoj državnoj zajednici, među kojima je izričito pomenuta Bosna i Hercegovina i tri naroda “Srbi, Hrvati i Muslimani”.
Slobodna teritorija Bosne i Hercegovine iznosila je oko 30.000 km2 i činila okosnicu centralne slobodne teritorije Jugoslavije (u vrijeme konstituisanja ZAVNOBIH-a i obnove državnosti Bosne i Hercegovine slobodna teritorija je, pored Bosne i Hercegovine, zahvatala i značajne dijelove Hrvatske, Crne Gore i Sandžaka), na kojoj je bazirana glavnina Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije sa Vrhovnim štabom i gotovo 300.000 boraca, grupisanih u 27 divizija i 9 korpusa (Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije i partizanski odredi Bosne i Hercegovine grupisani su u 2 korpusa, 6 divizija, 23 brigade, 25 odreda i nekoliko samostalnih bataljona). Slobodnu teritoriju Bosne i Hercegovine su obezbjeđivale i vojne oblasti 3. i 5. korpusa, te 29. divizijska vojna oblast sa 15 vojnih područja i pedesetak komandi mjesta (sve sa zaštitnicama, skladištima, bolnicama i partizanskim stražama).

ZAVNOBiH i njegova aktivnost od novembra 1943. do aprila 1945. je najznačajniji događaj u historiji Bosne i Hercegovine. Svojom Rezolucijom na Osnivačkoj skupštini i Proglasom narodima Bosne i Hercegovine u noći 25./26. novembra 1943. ZAVNOBiH je nakon 480 godina obnovio državnost Bosne i Hercegovine, potvrdio njen historijsko-politički i državno-pravni individualitet i formirao federalnu Bosnu i Hercegovinu (praktično državu), što je najznačajnija tekovina antifašističkog rata. To je historijski datum - Dan državnosti Bosne i Hercegovine.
Ne želeći povratak na staro i stojeći čvrsto na platformi Narodnooslobodilačkog pokreta, Rezolucija ZAVNOBiH-a osudila je Izbjegličku vladu Kraljevine Jugoslavije zbog saradnje sa okupatorima, narodi Bosne i Hercegovine odrekli su svako pravo toj vladi i Kralju da ih predstavlja, te zatražila od Saveznika da i njoj i Kralju otkažu svaku podršku i, u vezi sa tim, izrazili želju za preuređenjem Jugoslavije u zajednicu ravnopravnih naroda i narodnosti i stvaranje nove demokratske federativne Jugoslavije, u kojoj će svim njenim narodima biti zajamčena puna ravnopravnost, posebno da oslobođena Bosna i Hercegovina bude slobodna i zbratimljena u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost Srba, Muslimana/Bošnjaka i Hrvata. Tom prilikom je konstatirano da narodi Bosne i Hercegovine “hoće da njihova zemlja, koja nije ni srpska, ni hrvatska, ni muslimanska, nego i srpska, i muslimanska, i hrvatska, bude slobodna i zbratimljena Bosna i Hercegovina u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih Srba i Muslimana i Hrvata”, te da će narodi Bosne i Hercegovine ravnopravno sa ostalim narodima učestvovati u izgradnji narodne demokratske federativne Jugoslavije.
Borba za Bosnu i Hercegovinu kao samostalnu federalnu jedinicu (republiku) u Drugom svjetskom ratu je vođena u teškim uslovima okupacije i kolaboracije, genocida, narodnooslobodilačke borbe i oslobađanja zemlje. Nastanak federalne Bosne i Hercegovine, u sastavu jugoslavenske državne zajednice, bio je praćen kontroverznim odnosom u samom rukovodstvu Narodnooslobodilačkog pokreta. Naime, kod “nekih rukovodećih drugova“ nije bilo jasnog stava o tom pitanju. Više članova Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije (CK KPJ) je bilo na stanovištu da Bosna i Hercegovina ima status autonomne pokrajine, a ne status ravnopravne federalne jedinice, pri čemu se, prije svega, mislilo na “autonomiju uz Republiku Srbiju”. Taj stav, čiji su nosioci bili Moša Pijade, Milovan Đilas i Sreten Žujović, se temeljio isključivo na nacionalnom principu (“koliko naroda - toliko federalnih jedinica”), što je u suštini značilo nepriznavanje jednog naroda, tj. Bošnjaka, i bio je u suprotnosti sa zvaničnom praksom Narodnooslobodilačke borbe u Bosni i Hercegovini i Sandžaku.
O broju federalnih jedinica je u toku priprema (Drugog) zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu vođena rasprava i u CK KPJ. U prvom nacrtu Odluke, koju je predložio Milovan Đilas, zasnovanom na sovjetskom modelu: pet nacionalnih republika za pet jugoslovenskih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci), bilo je, nasuprot zvaničnoj praksi Narodnooslobodilačke borbe u Bosni i Hercegovini i Sandžaku, predviđeno pet federalnih jedinica, pri čemu se za Bosnu i Hercegovinu predviđao status autonomne pokrajine u sastavu jedne od dvije najjače republike. Pošto nije postignuta saglasnost kome će pripasti - Srbiji ili Hrvatskoj predloženo je da Bosna i Herecegovina bude neposredno vezana za savezne ustanove.
U Pokrajinskom komitetu Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu vođene su žive diskusije oko budućeg državnog položaja Bosne i Hercegovine. Priključenje Bosne i Hercegovine federalnoj jedinici Srbiji ili Hrvatskoj nije moglo doći u obzir kao konačno rješenje. Koncepcija da Bosna i Hercegovina kao autonomna jedinica bude direktno povezana sa saveznim ustanovama jugoslovenske federacije, sa nešto manjim pravom od federalnih jedinica, također, nije prihvaćena. Argumenti Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu da Bosna i Hercegovina bude konstuituirana kao zasebna jedinica ravnopravna sa ostalim federalnim jedinicama nisu prihvaćeni od svih članova CK KPJ koji su učestvovali u raspravi.
Uoči konstituirajućeg zasjedanja ZAVNOBiH-a vođeni su iscrpni i dugi razgovori oko budućeg državnog statusa Bosne i Hercegovine između predstavnika Pokrajinskog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Bosnu i Hercegovinu, Rodoljuba Čolakovića i Avde Hume, sa Milovanom Đilasom, Sretenom Žujovićem i Mošom Pijade, članovima CK KPJ. Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu je jednoglasno i odlučno zastupao stav da Bosna i Hercegovina može imati samo status ravnopravne federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji. Moša Pijade, Milovan Đilas i Sreten Žujović su smatrali da Bosna i Hercegovina treba biti autonomna pokrajina, a ne federalna jedinica.
Sa koncepcijom Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji, po kazivanju Avde Hume, krenuo je prvih dana novembra 1943. dio Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu (Rodoljub Čolaković, Avdo Humo) sa više uglednih građanskih političara iz istočne Bosne za Jajce, gdje su se nalazili Vrhovni štab i CK KPJ. Kad su stigli u Jajce, dobili su nacrt jedne odluke kojom je trebalo Bosnu i Hercegovinu konstituisati kao autonomnu pokrajinu neposredno vezanu za jugoslovensku federaciju. Taj nacrt odluke direktno je bio u suprotnosti sa koncepcijom PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu i političkom platformom oslobodilačke borbe, te je zbog toga vođena diskusija sa pojedinim članovima CK (Mošom Pijade, Sretenom Žujovićem, Milovanom Đilasom i Edvardom Kardeljem). Članovi CK KPJ, osim Kardelja, koji se složio sa Čolakovićem i Humom, zastupali su mišljenje da Bosna i Hercegovina ne može biti republika, “jer ne postoji bosansko-hercegovačka nacija i da je republika nacionalna kategorija. Osim toga, oni su sumnjali u definiciju o Muslimanima kao naciji, ne vjerujući čak da bi se, u socijalizmu Muslimani mogli razviti kao nacija ...”.
Olga Humo (supruga Avde Hume) je krajem 2001. napisala kako je, u pripremama Drugog zasjedanja AVNOJ-a, kucajući materijale, bila upoznata sa događajima vezanim za njegovo održavanje, navodeći kako je Avdo Humo “sa Rodoljubom Čolakovićem došao iz istočne Bosne na zasedanje AVNOJ-a. Prvi razgovor u vezi sa zasedanjem njih dvojica su imala sa Mošom Pijade koji je pripremao predloge i materijale. U vezi sa statusom Bosne postojala su dva predloga. Prvo je bio da se Bosna i Hercegovina podeli između Srbije i Hrvatske, s tim što je Đilas tražio da istočna Hercegovina pripadne Crnoj Gori. Drugi predlog, koji je branio Moša Pijade, bio je da BiH dobije status autonomne oblasti. U vezi sa ovim predlogom ostalo je otvoreno pitanje kome bi ova autonomna oblast pripala, Srbiji ili Hrvatskoj. Srbi su hteli da ona pripadne njima, a Hrvati, opet, branili su stav da treba da pripadne njima, s obzirom na okolnost da se za Srbiju već predviđaju dve autonomne oblasti”.
Navedene prijedloge o budućem uređenju Bosne i Hercegovine delegacija PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu je odbila. I pored toga što je E. Kardelj prihvatio stanovište PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, Pijade, Žujović i Đilas su i dalje zastupali svoje stavove. Zbog toga je rukovodstvo PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu otišlo kod Tita, što im je sugerisao i Kardelj, i iznijeli mu svoje nezadovoljstvo, neslaganje i argumente. Razgovor sa Titom trajao je četiri sata. Tom je prilikom Avdo Humo opširno govorio o etničkim i historijskim razlozima u prilog Bosne i Hercegovine kao republike, pri čemu ga je Rodoljub Čolaković podržavao.
Tito je tada “presudio” - prihvatio je koncepciju PK KPJ za BiH o Bosni i Hercegovini kao ravnopravnoj federalnoj jedinici i rekao: “Bosna i Hercegovina mora biti ravnopravna republika najmanje onoliko koliko su to Srbija i Hrvatska. I drugo, Muslimani moraju biti apsolutno ravnopravan narod, u mjeri koliko su to Srbi i Hrvati u Bosni i Hercegovini”.
Tito se, u pogledu državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine, za razliku od “nekih rukovodećih drugova”, nikada nije dvoumio. To je potvrdio i prilikom posjete Bosni i Hercegovini u novembru 1979, kada je pored ostalog rekao: “Bosna i Hercegovina ne može pripadati ni ovom ni onom, već narodima koji je od davnina nastanjuju. Uostalom, to njima nije niko poklonio, već su to sami izborili u narodnooslobodilačkoj borbi u kojoj su masovno učestvovali. Bilo je to jedino moguće i srećno rješenje, ne samo za narode Bosne i Hercegovine, već i za našu zajednicu u cjelini. U prošlosti je Bosna i Hercegovina uvijek bila kamen spoticanja. Sa našom narodnooslobodilačkom borbom ona se toga otarasila”.
Republičkim statusom Bosne i Hercegovine trebalo je, pored ostalog, spriječiti njenu podjelu, a nju učiniti “minijaturnim modelom jugoslovenske integracije”. U pojedinim krugovima u Srbiji je zbog uređenja federalne Jugoslavije i nove formule međunacionalnih odnosa postojalo određeno nezadovoljstvo. Zbog toga je Blagoje Nešković, predsjednik Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Srbije, u novembru 1944, nepunu sedmicu dana po potpisivanju Sporazuma Tito-Šubašić o formiranju jedinstvene vlade Demokratske Federativne Jugoslavije (1. novembra 1944.), na Velikoj antifašističkoj narodno-oslobodilačkoj skupštini Srbije, reagirao: “Zar zato što ima Srba u Bosni, Hercegovini i Hrvatskoj i šaroliko izmešanih sa Hrvatima i muslimanima, treba sve Hrvate i muslimane posrbiti? Da li je to stvar Srba iz Srbije da nameću Srbima u Bosni Hercegovini i Hrvatskoj razjedinjenje sa Hrvatima i muslimanima, kad je njihova zajednica životno povezana kao što su povezane i njihove kuće na istom zemljištu, kada su oni sami, u toku ove trogodišnje borbe, iskovali bratstvo i jedinstvo”. Neke primjedbe su se čule i u Hrvatskoj. Na skupštini ZAVNO Sandžaka u martu 1945. donijeta je, pod pritiskom viših organa, odluka o raspuštanju ZAVNO Sandžaka i podjeli teritorije Sandžaka između federalnih jedinica Srbije i Crne Gore. Na tom skupu je, prema zapisniku, istaknuto kako u Jugoslaviji postoje četiri naroda: Srbi, Hrvati, Slovenci i Makedonci, sa četiri federalne jedinice, a da su “iz specijalnih razloga” stvorene, još dvije federalne jedinice: Bosna i Hercegovina i Crna Gora.
Na Drugom zasjedanju Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije, 29. novembra 1943. u Jajcu, donesena je odluka o federalnom uređenju nove Jugoslavije, sa Bosnom i Hercegovinom kao jednom od šest članica buduće federacije.
Na Drugom zasjedanju 1. jula 1944. ZAVNOBiH je usvojio Deklaraciju o pravima građana Bosne i Hercegovine, koja spada u red dokumenata najvećeg dometa ove vrste u svijetu. Deklaracija iz Sanskog Mosta, čak je tri godine predhodila Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, a bila je na njenom nivou. Odluke i drugi dokumenti usvojeni na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a imali su dalekosežniji značaj za izgradnju državnosti Bosne i Hercegovine i za daljnju izgradnju narodne vlasti. ZAVNOBiH je konstituisan u najviše zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo, u najviši organ državne vlasti, kao jedini predstavnik narodnog suvereniteta. Odlučeno je da Predsjedništvo ZAVNOBiH-a obavlja i izvršne funkcije. Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a proglasilo je Bosnu i Hercegovinu “ravnopravnom federalnom jedinicom u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji” i posebno naglasilo “ravnopravnost Srba, Hrvata i Muslimana Bosne i Hercegovine, koja je njihova zajednička i nedjeljiva domovina”. Organi ZAVNOBiH-a postali su nosioci bosansko-hercegovačke državnosti.
Izgradnja bosansko-hercegovačke državnosti, intenzivirana naročito poslije Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a, početkom 1945. je ulazila u višu fazu organizacije. Do ubrzanog rada na dogradnji Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije naročito je došlo poslije oslobođenja Sarajeva, 6. aprila 1945, gdje je bilo sjedište Predsjedništva ZAVNOBiH-a i drugih državnih organa federalne Bosne i Hercegovine. Na Trećem, Sarajevskom zasjedanju, ZAVNOBiH je prerastao u Narodnu skupštinu federalne Bosne i Hercegovine, kao najviši zakonodavni i predstavnički organ naroda Bosne i Hercegovine, i formirao Vladu Bosne i Hercegovine, kao najviši izvršni i naredbodavni organ vlasti. Formiranjem Narodne skupštine Bosne i Hercegovine i Vlade Bosne i Hercegovine, te proglašenjem narodnih odbora, kao teritorijalnih organa vlasti, federalna Bosna i Hercegovina je dobila svoju potpunu organizaciju potrebnu za mirnodopske uslove života.
U Bosni i Hercegovini je u toku antifašističke borbe došlo do bitne promjene u političkim odnosima. Antifašistička borba protiv okupatorâ i njihovih kolaboracionista mogla je računati na uspjeh samo pod uslovom da su svi stanovnici Bosne i Hercegovine i svi narodi koji u njoj žive bili uvjereni da će im ona donijeti slobodu i ravnopravnost. To je bio odlučujući faktor koji je politički život i mišljenje u Bosni orijentirao ka zajedničkim, a ne parcijalnim političkim ciljevima. Iz te činjenice proizašao je stav da Bosna i njeni stanovnici, svi narodi koji u njoj žive mogu biti slobodni i ravnopravni samo pod uslovom da i Bosna bude jednaka i ravnopravna ostalim državama koje su nasta(ja)le iz Narodnooslobodilačke borbe. Tako je došlo do dominacije stava da je borba protiv fašizma i borba za ravnopravnost građana i naroda koji žive na teritoriji Bosne i Hercegovine moguća i efikasna samo pod uslovom da bude obnovljena bosanska država i da svi njeni narodi budu ravnopravni. Ta politička platforma imala je apsolutnu i neupitnu podrškku svih antifašističkih snaga u Bosni i Hercegovini i predstavnika svih njenih naroda koji su 25. novembra 1943. donijeli čuvenu Rezoluciju ZAVNOBIH-a, kojom je obnovljena državnost Bosne i Hercegovine, kao zajednička država Srba, Hrvata i Muslimana (Bošnjaka).
Rezolucija ZAVNOBIH-a i nastanak Republike Bosne i Hercegovine predstavlja ključni datum novije historije Bosne i Hercegovine i osnovu koja, pored ostalog, omogućava postizanje potpune samostalnosti Bosne i Hercegovine. ZAVNOBIH je dokaz da je u Bosni i Hercegovini, ne samo moguć, nego i logičan zajednički život njenih građana i naroda, da njihova zajednička država može funkcionirati za dobro svih i da pruži velike rezultate. Stoga je ZAVNOBIH od 1943. najznačajniji datum naše historije, datum koji potvrđuju milenijsko historijsko postojanje Bosne i pruža model po kojem se jedino Bosna i Hercegovina može razvijati, a svim njenim građanima i narodima omogućiti punu ravnopravnost i slobodu.

*****
U temeljnim dokumentima Drugog zasjedanja AVNOJ-a, održanog u Jajcu 29. i 30. novembra 1943, gdje je, pored ostalog, AVNOJ konstituisan u vrhovno zakonodavstvo i izvršno predstavničko tijelo Jugoslavije i formiran izvršni organ AVNOJ-a - Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), za čijeg je predsjednika imenovan Josip Broz Tito, nažalost, Muslimani/Bošnjaci kao narod nisu pomenuti. Odlukom o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu odlučeno je da se Jugoslavija izgradi na federativnom principu, “koji će osigurati punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine”.
Za izgradnju Jugoslavije na federativnom principu uzeta su dva različita kriterija na osnovu kojih su formirane federalne jedinice. Pet federalnih jedinica (Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija i Crna Gora) svoj status unutar Demokratske Federativne Jugoslavije stekle su na osnovu nacionalnog kriterija. Svakom od pet službeno priznatih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci) pripala je (njegova) federalna nacionalno-politička zajednica, odnosno republika preovlađujućeg naroda.
Šesta federalna jedinica - Bosna i Hercegovina svoj federalni status nije stekla na osnovu nacionalnog kriterija, već kao historijska zajednica (sa historijskim i državno-pravnim kontinuitetom, tj. teritorijalno-političkom tradicijom), odnosno republika sa dva službeno priznata naroda (Srbi i Hrvati). Tako je Bosna i Hercegovina zasnovana na nacionalnoj ravnopravnosti Srba i Hrvata. Na taj je način stav koga su zagovarali Moša Pijade, Milovan Đilas i Sreten Žujović, ipak, došao do izražaja u tekstu odluke o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu.
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a Muslimani/Bošnjaci, autohton evropski narod, nisu službeno priznati kao (poseban politički) narod, kao što je to bio slučaj sa Srbima, Hrvatima, Slovencima, Makedoncima i Crnogorcima. Tako su Odlukom o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu iz buduće Jugoslavije isključeni Muslimani/Bošnjaci, odnosno treći narod po broju, ignorišući konkretnu praksu u Bosni i Hercegovini i temeljni dokument ZAVNOBiH-a, te činjenicu da predstavlja bitan faktor u dvije već zacrtane pokrajine (Bosnu i Hercegovinu i Sandžak), te da su u 1941. godini za te pokrajine formirani Glavni štabovi narodnooslobodilačkih odreda; kao i da je shodno odluci Osnivačke skupštine AVNOJ-a u Bihaću - bio zakazan izbor najviših političko-predstavničkih tijela tih pokrajina, odnosno zemaljskih antifašističkih vijeća.
Jasnu i kategoričku Rezoluciju ZAVNOBiH-a, od 25. novembra 1943, o Bosni i Hercegovini, “zbratimljenoj zemlji”, “u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost i jednakost svih Srba i Muslimana i Hrvata”, AVNOJ u Jajcu, bez objašnjenja, nije prihvatio. Očigledno je riječ o znatnoj suprotstavljenosti između odluka bosanske i jugoslovenske ratne skupštine. Naime, ZAVNOBiH i AVNOJ su protivurječni u vezi sa Bošnjacima. Politički status naroda, pod nazivom Musliman, koji je Bošnjacima priznat na ZAVNOBIH-u, uskraćen je na AVNOJ-u. Bosni i Hercegovini kompromisno je priznat položaj ravnopravne republike, ali Bošnjacima nije priznat politički status naroda, pri čemu su se oni u daljem društvenom razvitku trebali “opredijeliti” između Srba i Hrvata.
Isključivost i prevaga nacionalnog u odnosu na historijsko-političko kriterij, kakav je stav zauzet prilikom uspostavljana komunističke federativne Jugoslavije, dovodili su u pitanje ravnopravni federalni status Bosne i Hercegovine i ostavljale prostor za mogućnosti njene podjele između Srba i Hrvata, odnosno Srbije i Hrvatske.
Neuzimanje u obzir Rezolucije ZAVNOBiH-a, od 25. novembra 1943, kao i ZAVNO Sandžaka od 20. novembra 1943, dovelo je u pitanje vjerodostojnost Platfome narodnooslobodilačkog pokreta. Nečastan postupak kojim je onemogućeno prisustvo delegacije ZAVNOS-a na Drugom zasjedanju AVNOJ-a to, također, potvrđuje.
Glavni unutrašnji protivnik Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta u Drugom svjetskom ratu bio je Srpski kulturni klub i četnički Ravnogorski pokret Draže Mihailovića. Rukovodeći ljudi Srpskog kulturnog kluba su u toku borbe za međunarodno priznanje Demokratske Federative Jugoslavije bili vrlo angažirani da se to priznanje uslovi izmjenom Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta. Dr Slobodan Jovanović i Dr Živko Topalović su to radili okupljanjem reakcionarne emigracije, a Dr Vasa Čubrilović, kao “Srbo-hrvat” i “slovenofil, bez stranačkog opredjeljenja” u okviru Jedinstvenog narodno-oslobodilačkog fronta Srbije. Time je Narodnooslobodilačkom pokretu, pored borbe protiv okupatora i njihovih kolaboracionista, uključujući i četnike, nametnut značajan element konfrontacije sa Izbjegličkom vladom u inostranstvu, a preko toga i zainteresiranim silama Antifašističke koalicije.
Narodnooslobodilački pokret se u periodu borbe za međunarodno priznanje Demokratske Federativne Jugoslavije suočio sa stavovima, ideologijom i platformom Srpskog kulturnog kluba i četničkog Ravnogorskog pokreta Draže Mihailovića i konačno bio prisiljen na, od međunarodne zajednice uslovljene kompromise, objedinjavanje “Kraljevskog i Narodnooslobodilačkog pokreta”. Time je Platforma Narodnooslobodilačkog pokreta značajno okrnjena.
Odluka Predsjedništva AVNOJ-a od 21. novembra 1944, donesena na sjednici u Beogradu, je bila u suprotnosti sa Odlukom AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu od 29. novembra 1943, kojom je izričito naznačeno da će se “nacionalnim manjinama obezbijediti sva nacionalna prava”. Time je, pod pritiskom Saveznika, napravljen izuzetak i to kardinalan, što je usvojenu i godinama sprovođenu Platformu Narodnooslobodilačkog pokreta teško kompromitovalo.
Narodnooslobodilački pokret, odnosno Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije i lično Josip Broz Tito bili su pod snažnim pritiskom i ucjenom priznavanja tekovina četverogodišnje narodnooslobodilačke borbe zbog nepriznavanja Izbjegličke vlade, koja je putem svoje Vojske (četnika) u Otadžbini sarađivala sa okupatorima i izvršila brojne zločine, uključujući i genocid nad Bošnjacima.
Poslije Moskovske konferencije i “fifti-fifti” dogovora Čerčila i Staljina, a zatim sovjetske vojne prevage na Balkanu, nije bilo u pitanju samo prihvatanje Izbjegličke vlade kao partnera u jedinstvenoj vladi Demokratske Federative Jugoslavije, nego i ozbiljno kršenje jasno formulisane Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta u pogledu preuređenja zemlje u zajednicu istinski ravnopravnih naroda i narodnosti. Spriječen je povratak na predratnu velikosrpsku hegemoniju, odbranjeno je na Drugom zasjedanju u Jajcu utvrđeno federativno uređenje zemlje, ali je izostalo 1941, strukturom rukovođenja i komandovanja oružanim ustankom, zacrtano formiranje svih 9 federalnih jedinica (Srbija, Hrvatska, Slovenija, Crna Gora, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Sandžak, Kosovo i Vojvodina).
U posljednjoj godini rata pod pritiskom velikih sila Antifašističke koalicije Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije je morao priznati izvjestan legitimitet Izbjegličkoj vladi Jugoslavije i sa njom, bar u početku, podijeliti vlast, što se 1944.-1945, između ostalog, ogledalo u formiranju “Jedinstvene vlade DFJ”, čime su u Narodnooslobodilački pokret i organe nove države infiltrirani velikosrpski stavovi i interesi koje je ta vlada zastupala. To je dovelo do značajnog nacionalnog debalansa u strukturama vlasti, pa i u Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, koja je 1. marta 1945. preimenovana u Jugoslavensku armiju.
Ova činjenica je krajem 1944. i u 1945. godini, pod uticajem srpskih nacionalista u komunističkim redovima, uslovila niz poteza nespojivih sa osnovnim ciljevima Platforme Narodnooslobodilačkog pokreta, kao što su: - uvođenje vojne uprave u Vojvodini i na Kosovu; - ukidanje federanog statusa Sandžaka i njegovog Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja, te njegovu podjelu između Srbije i Crne Gore, čime su Bošnjaci Sandžaka prevareni i izigrani, a Srbija je teritorijalno proširena, čime je srpski narod dobio svoju državu kakvu po veličini nije imao još od Dušanovog (srednjevjekovnog) carstva; - protjerivanje blizu pola miliona Njemaca i na njihovo mjesto u Vojvodini, naseljavanje, uglavnom Srba; - neki srpski političari su tada predlagali i ukidanje Federacije, a Makedonija se jedva oduprla priključenju Srbiji - zbog zahtjeva jedinstva Moravsko-Vardarske doline; - Bošnjacima je osporena nacionalna posebnost, a pobjedom na novembarskim izborima napušten je i višepartijski sistem.

Politička osnovica prvih izbora u novoj jugoslovenskoj državi (septembra 1945.) nije priznala nacionalnu posebnost Bošnjaka. Na zasjedanju Ustavotvorne skupštine FNRJ (29. novembar 1945.- 1. februara 1946.) vođena je rasprava o zahtjevima narodnih zastupnika da se Bošnjacima politički uvaži status nacije i da se ta nacionalnost pod imenom Bošnjak obilježi posebnom buktinjom (šestom) u grbu savezne države , kojom bi se pokazalo da su i Bošnjaci ravnopravni subjekt sa ostalim narodima. Šestu buktinju je trebalo unijeti i kao simbol šeste federalne jedinice. Nažalost, zahtjevi za uvažavanje nacionalnosti Bošnjaka i pojačavanje državnosti Bosne i Hercegovine nisu prihvaćeni (tim zahtjevima su se oštro suprotstavili Milovan Đilas i Moša Pijade).
U prvom ustavu FNRJ (1946.) komunisti nisu Bošnjacima kao narodu priznali nacionalnu posebnost. Bošnjaci su ostali neuvaženi, nepriznati i svedeni na vjersku grupu, koja je pod usmjeravajućom palicom velikosrpske i velikohrvatske ideologije, politike i prakse trebalo da se “opredijeli” između jednih i/ili drugih.
Bosna i Hercegovina je bila šesta jugoslovenska republika u zajedničkoj federativnoj državi, u kojoj je živjelo pet jugoslovenskih naroda. Ta činjenica da je pet naroda živjelo u šest republika jasno svjedoči da Bošnjaci u političkom smislu nisu bili ravnopravno postavljeni s ostalim narodima jugoslovenske socijalističke Federacije.

Iako je u toku antifašističke borbe protiv okupatora i njihovih saradnika obnovljena i utvrđena državnost Bosne i Hercegovine Bošnjacima nisu uvažena nacionalno-politička prava. Sve do šezdesetih, odnosno sedamdesetih godina XX stoljeća, komunisti nisu priznali Bošnjacima politički status nacije, osporavajući im svako specifično nacionalno svojstvo, pri čemu su njihovu budućnost vidjeli u nacionalnoj identifikaciji kao Srbi ili Hrvati. Oni su ponovo negirani kao narod i onemogućeno im je da se nacionalno autentično izraze. Nad njima je vršen pritisak za njihovo “nacionaliziranje” u smislu srpskog, hrvatskog, crnogorskog ili makedonskog nacionalnog porijekla i identiteta. Saveznim Ustavom iz 1974. Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina je postala ustavno-pravno i politički ravnopravna sa ostalim republikama. Istovremeno je i Bošnjacima priznata nacionalna ravnopravnost, pod nazivom Musliman (sa velikim slovom M), pri čemu im nije omogućena geografska odrednica (po zemlji i državi Bosni), kao što su je, zahvaljujući svojim maticama (Srbiji i Hrvatskoj), dobili Srbi i Hrvati. Tako je od strane vladajuće ideologije Bošnjacima nametnuto vjersko kao nacionalno ime. Time su oni ostavljeni u inferiornom položaju, kako ne bi, s obzirom na (svoj) broj i veličinu, postavljali pitanje većine u državi u kojoj žive.
Bosna i Hercegovina je u poslijeratnom periodu (1945.-1991.), na tekovinama Narodnooslobodilačkog pokreta i antifašističke borbe, postigla značajan ekonomski, društveni, politički, naučni, obrazovni i kulturni razvoj, obezbjeđujući, između ostalog, i nacionalnu afirmaciju Bošnjaka i pored činjenice da je dvije decenije insistirano na dva naroda (Srbi i Hrvati) i muslimanima obilježenim po vjerskoj (a ne nacionalnoj osnovi). Period njene renesanse i preporoda omogućio je stvaranje samostalne i nezavisne države Bosne i Hercegovine, kada je na referendumu 29. februara i 1. marta 1992, u izuzetno složenim uslovima, voljom većine građana odlučeno da Bosna i Hercegovina bude suverena i nazavisna država. Time je Bosna i Hercegovina, u skladu sa historijskim činjenicama hiljadugodišnjeg postojanja, njene antifašističke borbe, demokratskih odluka ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a i prosperitetnog socijalističkog razvoja, međunarodno priznata i stekla potpunu državnu suverenost i međunarodnopravni subjektivitet. Političko-administrativne granice Republike Bosne i Hercegovine, kao jedne od šest federalanih jedinica SFRJ, postale su državne granice.
Nezavisnost Bosne i Hercegovine (1992.) je samo logični slijed i rezultat onoga što je cijela historija Bosne i Hercegovine iskazala i za što je ZAVNOBiH ostavio bitne političke i ustavno-pravne pretpostavke. Tekovine Narodnooslobodilačkog pokreta i antifašističke borbe u Drugom svjetskom ratu bile su značajan temelj odbrambenog rata 1992.-1995. protiv fašizma, a za očuvanje Bosne i Hercegovine.

U izuzetno teškim uslovima agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima (1993.) Bošnjaci su zamijenili dotadašnju vjersku osnovu svog identiteta (Musliman) sa identifikacijom kroz njihov historijski identitet, koji se temelji na postojanju zemlje i države Bosne i njenog naroda Bošnjana – Bosanaca – Bošnjaka. Bošnjaci islamske vjere su ostali vjerni svom imenu i svojoj zemlji, jer nisu u drugim zemljama tražili osnov za svoju nacionalnu identifikaciju i političku samostalnost.
Bošnjaci su životni prostor formirali u historijskim i međunarodno priznatim granicama Bosne i Hercegovine. Svoje prirodno pravo na državu i teritoriju Bošnjaci su stoljećima gradili i izgrađivali sa pravoslavcima - Srbima, katolicima - Hrvatima, Jevrejima i drugim bosanskohercegovačkim narodima i građanima. Oni to pravo komšijama nikada nisu uskraćivali. Smatrali su i danas smatraju da je zajednički život u zajedničkoj državi historijska i civilizacijska tekovina i nužnost potvrđena u višestoljetnom iskustvu. Bošnjaci stoga smatraju da je hiljadugodišnje duhovno i civilizacijsko iskustvo i nasljeđe osnova da se na bosanskohercegovačkim prostorima sačuva smisao zajedničkog života.

U toku odbrambenog rata 1992.-1995. Republika Bosna i Hercegovina je, zahvaljujući hrabroj odbrani Armije Republike Bosne i Hercegovine i drugim antifašistima iz reda svih njenih građana i naroda, vođenoj na temelju antifašističke borbe iz Drugog svjetskog rata, historijskih odluka ZAVNOBiH-a 1943. i stečenog suvereniteta i nezavisnosti 1992, odbranjena od brutalne velikosrpske i velikohrvatske agresije i njihovih kolaboracionista i petokolonaša.
Dejtonski mirovni sporazum je, pod pritiskom tzv. međunarodne zajednice, zaustavio potpuni završni uspjeh Odbrambenog rata i, nažalost, legalizirao osvajački rat protiv Republike Bosne i Hercegovine i genocid nad Bošnjacima, te nametnuo rješenja koja nisu u skladu sa međunarodnim demokratskim standardima. Uvjereni smo da u Bosni i Hercegovini postoje brojni antifašisti koji su u stanju da obnove i učvrste demokratski, multietnički i multikulturalni karakter Bosne i Hercegovine, kao nezavisne, jedinstvene, održive, funkcionalne i prosperitetne države.

---

Fussnote:
^*]* Za izradu ovog izlaganja konsultovani su brojni relevantni izvori i referentna literatura, među kojima i sljedeći: E. Redžić, BOSNA I HERCEGOVINA U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Sarajevo, 1998; Isti, OD ZAVNOBiH-a I POSLIJE DEJTONA, u: ZAVNOBiH - DEKLARACIJA O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, Zbornik radova istoimenog Okruglog stola, održanog u Sanskom Mostu, 1. jula 1999. godine, Glavni odbor SUBNOAR-a, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Skupština Opštine Sanski Most, Sarajevo 2001, str. 17-29; M. Filipović, DEKLARACIJA ZAVNOBiH-a O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE KAO POVIJESNI DOKUMENT I KAO POLITIČKI PROGRAM, u: Zbornik radova istoimenog Okruglog stola ..., str. 31-41; M. Kreso, VRIJEME I USLOVI NASTAJANJA DEKLARACIJE O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, u: Zbornik radova istoimenog Okruglog stola ..., str. 51-60; REZOLUCIJA ZAVNOBiH-a od 26. novembra 1943, u: Zbornik radova istoimenog Okruglog stola ..., str. 127-151; M. Kreso, PLATFORMA NARODNOOSLOBODILAČKOG POKRETA OD 1941. DO 1945. GODINE - CILJEVI I REALIZACIJA, u: 60 GODINA OD ZAVRŠETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA - KAKO SE SJEĆATI 1945. GODINE, Institut za istoriju, Sarajevo 2006, str. 175-194; Isti, VRIJEME I USLOVI NASTAJANJA DEKLARACIJE O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, u: ZAVNOBiH - DEKLARACIJA O PRAVIMA GRAĐANA BOSNE I HERCEGOVINE, Glavni odbor SUBNOAR-a BiH, Sarajevo 2001, str. 51-60; * * * ZEMALJSKO ANTIFAŠISTIČKO VIJEĆE NARODNOG OSLOBOĐENJA BOSNE I HERCEGOVINE - ZAVNOBIH (1943.-1945.), Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1981.; R. Dizdarević, 60 GODINA ZAVNOBiH-a, Glas antifašista, SUBNOAR BOSNE I HERCEGOVINE, Godina VIII, Sarajevo, januar 2004, str. 6-11; S. Bandžović, TITOV ODNOS PREMA IZGRADNJI BOSANSKO-HERCEGOVAČKE DRŽAVNOSTI (1943.-1945.), u: TITO I BOSNA I HERCEGOVINA: REGIONALNI NAUČNI SKUP, Zbornik radova, Savez društava Tito u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 2006, str. 99-128; S. Čekić, ODNOS NOP-A PREMA POČINJENIM ZLOČINIMA U TOKU DRUGOG SVJETSKOG RATA, u: TITO I BOSNA I HERCEGOVINA ..., Sarajevo 2006, str. 83-95; M. Pejanović, TITOVA VIZIJA DRŽAVNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U JUGOSLOVENSKOJ FEDERACIJI (1943.-1946.), u: TITO I BOSNA I HERCEGOVINA ..., Sarajevo 2006, str. 129-138; S. Čekić, GENOCID NAD BOŠNJACIMA U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Dokumenti, Sarajevo, 1996; Isti, HISTORIJA GENOCIDA NAD BOŠNJACIMA, Sarajevo, 1997; V. Dedijer - A. Miletić, GENOCID NAD MUSLIMANIMA 1941.-1945, Zbornik dokumenata i svjedočenja, Sarajevo, 1999; Z. Dizdar - M. Sobolevski, PREŠUĆIVANI ČETNIČKI ZLOČINI U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1941-1945., Zagreb, 1999; M. Zečević, DOKUMENTI SA SUĐENJA RAVNOGORSKOM POKRETU: 10. juni -15. juli 1946, knj. 1-3, Beograd, 2001; M. Minić, OSLOBODILAČKI ILI GRAĐANSKI RAT U JUGOSLAVIJI 1941.-1945, Novi Sad, 1993; B. Petranović, ISTORIJA JUGOSLAVIJE 1918-1998, Beograd, 1988; F. Jelić-Butić, USTAŠE I NDH, Zagreb, 1977; D. Bilandžić, HISTORIJA SOCIJALISTIČKE FEDERATIVNE JUGOSLAVIJE, Zagreb, 1978; Ph. J. Cohen, SRPSKI TAJNI RAT. PROPAGANDA I MANIPULACIJA HISTORIJOM, Sarajevo, 1996; M. Filipović, BOSNA I HERCEGOVINA: NAJVAŽNIJE GEOGRAFSKE, HISTORIJSKE, KULTUROLOŠKE I POLITIČKE ČINJENICE, Zagreb, 1994; Š. Filandra, BOŠNJAČKA POLITIKA U XX STOLJEĆU, Sarajevo, 1998; M. Imamović, HISTORIJA BOŠNJAKA, Sarajevo, 1997. i drugi.

^1] Članom 204. Senžermenskog ugovora (5. decembra 1919.) potvrđena je cjelovitost Bosne i Hercegovine, dok se članom 10. Država, odnosno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, obavezalo da Muslimanima Bosne i Hercegovine pruži punu zaštitu svim njihovim vjerskim ustanovama, a posebno da im osigura da se pitanja koja se tiču njihovog porodičnog i ličnog statusa reguliraju po muslimanskim običajima.
Senžermenski ugovor je 10. maja 1920. proglašen za privremeni, a poslije donošenja Vidovdanskog ustava za stalni zakon, te je kao takav predstavljao osnovni pozitivnopravni izvor zaštite manjina u Jugoslaviji između dva svjetska rata.
^2] U Bosni i Hercegovini je, u periodu od 1919.-1924, prema istraživanjima Prof. dr. Jusufa Mulića, od ukupno oduzete površine zemlje u Jugoslaviji (1.924.307 hektara), oduzeto 1.286.227 hektara i dodijeljeno porodicama u iznosu od 249.580 (porodica), što znači dvije trećine, odnosno 66,8%.
Od ukupno oduzetih 1.924.307 hektara zemljišta svim zemljovlasnicima u Jugoslaviji, na muslimanske zemljovlasnike u Bosni i Hercegovini otpadalo je 1.175.305 hektara ili više od dvije trećine (64,6%).
Od ukupne zemljišne površine oduzetog zemljišta muslimanskim zemljovlasnicima u Jugoslaviji, koja je iznosila 1.406.404 hektara, na muslimanske zemljovlasnike (age i begove) u Bosni i Hercegovini otpadalo je 1.175.305 ili 83,6% (J. Mulić, VELIKA SRBIJA, MUSLIMANI I BOSNA : OD POČETKA PRVOG SRPSKOG USTANKA 1804. DO POČETKA DRUGOG SVJETSKOG RATA 1941. GODINE, Sarajevo, 2006, str. 464-465).
^3] Ključna ličnost u toj operaciji komadanja Bosne i Hercegovine bio je Dr Milan Srškić, predsjednik Narodne radikalne stranke u Bosni i Hercegovini, ministar i kasnije predsjednik Vlade pod režimom diktature, koji je kritizirao svoju stranku zbog navodne mekoće prema “Turcima”. On se zalagao “da Bosna i Hercegovina, kao pokrajinska individualnost i kao geografski pojam, treba zauvijek da nestane”. Na taj način ostvaren je plan Dr. Milana Srškića, da se ukine odredba Vidovdanskog ustava (čl. 135, stav 3.) kojom je (Ustavom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921.) sačuvana Bosna i Hercegovina kao administrativno-upravna cjelina. Na pitanje zašto je Bosna podijeljena, Dr. Srškić je odgovorio “Radi Turkeša”, tj. muslimana, Bošnjaka, pri čemu je iznio genocidnu namjeru prema muslimanima izjavivši sljedeće: “Ja ne mogu u Bosni gledati minareta, oni moraju nestati” (H. Šarkinović, BOŠNJACI OD NAČERTANIJA DO MEMORANDUMA, Podgorica, 1977, str. 157-158 i 189-190; S. Bandžović, KONCEPCIJE SRPSKOG KULTURNOG KLUBA O PREUREĐENJU JUGOSLAVIJE (1937.-1941.) - u daljem tekstu : KONCEPCIJE …, -, Prilozi, 30, Sarajevo, 2001, str. 165.