Enver ĆOROVIĆ: Osnivač Novog Pazara (Yeni Bazar) je Isa–beg Ishaković, Bosanski sandžakbeg (1463-1469), utemeljitelj Šapca i Sarajeva. Sve do Balkanskih ratova 5. juli je slavljen kao rođendan Novog Pazara, jer je polovinom XV vijeka gazi Isa-beg, došao u ovaj kraj i postavio svoj vojni šator u blizini ušća rijeka Raške i Jošanice. Prva građevina Novog Pazara bio je objekat njenog osnivača i vakifa, džamija Isa-bega Ishakovića. Nju spominje i osmanski putopisac Evlija Čelebi i opisuje njenu poziciju na trgu. Isa-begova džamija je bila stara Fethija olovom prekriveni kupolni objekat i pripadala je brusanskom stilu. Porušena je 1938.godine.

Svaki narod ima svoj kraj, i kad dođe njegov kraj,
neće ga moći ni za tren jedan ni odložiti ni ubrzati.
Bedemi - Al-Araf, 34

Osnivač Novog Pazara (Yeni Bazar) je Isa–beg Ishaković, Bosanski sandžakbeg (1463-1469), utemeljitelj Šapca i Sarajeva. Sve do Balkanskih ratova 5. juli je slavljen kao rođendan Novog Pazara, jer je polovinom XV vijeka gazi Isa-beg, došao u ovaj kraj i postavio svoj vojni šator u blizini ušća rijeka Raške i Jošanice. Prva građevina Novog Pazara bio je objekat njenog osnivača i vakifa, džamija Isa-bega Ishakovića. Nju spominje i osmanski putopisac Evlija Čelebi i opisuje njenu poziciju na trgu. Isa-begova džamija je bila stara Fethija olovom prekriveni kupolni objekat i pripadala je brusanskom stilu. Porušena je 1938.godine.

Pored kupolne džamije (nalazila se na trgu Isa–bega Ishakovića, pored Islamskog Fakulteta), mekteba, hamama, dućana podigao je i prvi vojni logor, opasan širokim rovom, zemljanim nasipom i zidom od vertikalno pobodenih brvana.
Uloga institucija vakufa u osnivanju i razvoju gradova bila je velika. Državna vlast je podsticala državne službenike, sandžak-begove, paše, ćehaje i dr. velikodostojnike da iz svoje imovine ostave hajrate koji će naseljima dati osnovne konture islamsko-orjentalnog grada.
U rano doba turska utvrđena mjesta dijelila su se na dvije vrste: hisar i kala. Hisar je utvrđenje sagrađeno od tvrdog materijala, kamena, cigle, sa ili kule bez bedema. Manje takvo utređenje nazivalo se hisardžik. Kala je veće utvrđenje sagrađeno od tvrdog materijala sa kulama i opasano bedemima. U sastav tvrđavskih posada ulazili su pripadnici vojnih redova.

Svako utvrđeno mjesto imalo je svoje podgrađe, koje je zavisno od veličine imalo status varoši, kasabe ili šehera.

U srži starih evropskih gradova uglavnom se nalaze objekti njihovih osnivača. Oni su u velikoj mjeri determinirali formiranje okolnih urbanih sturktura, koje su se kontinuirano i sukcesivno kroz historiju razvijale. Istovremeno takvi objekti su nosioci kulturnog identiteta i osnova prostornog izražaja (genius loci). Nije u pitanju samo historijsko pamćenje niti kolektivna svijest o kulturnom nasljeđu nego se radi o civilizacijskom pristupu prema vrijednostima ljudskog stvaralaštva. ^[*1]

Prijedlog urbanističko-arhitektonskog rješenja centra Novog Pazara, arh. Rifata Kurtagića Muzej Isa-bega Ishakovića sa džamijom

Zastava Novog Pazara Pogled na Bedem sa trga Isa-bega Ishakovića

Ratovi, ustanci, razaranja
Šeher Novi Pazar je 1689.god. doživio pravu katastrofu upadom Austrijanaca i srpskih ustanika, pa je od njega ostao samo prah i pepeo,... spaljivanje je bilo propraćeno terorom i nezapamćenim krvoprolićem. ^[2*]

Užurbano građenje jače tvrđave, započinje 1692.god. u doba sultana Ahmeda II (1691-1695), u obnovi ratom opustošenog i razorenog grada.
Djelovi tvrđave počeli su se zidati masivnim kamenjem, koji su postepeno zamjenjivali palisadne zidove. Korišten je materijal pola od kreča, pola od kamena.^[3*]
Tada je izgrađen veći dio sjeverozapadnog zidnog platna i monumentalna sjeverna tabija*, bastion. U fortifikacionom smislu tvrđava je dobila svoj konačni izgled nakon završenih radova u prvoj polovini XVII vijeka. Po carskom fermanu iz 1717. bilo je izdato naređenje novopazarskom kadiji i komandantu tvrđave, Ferhad-kapetanu o izgradnji tri jake kule na sva tri ugla utvrđenja, podizanje džamije i dr. pratećih objekata, kao i o popuni palisadne ograde sa još hiljadu greda. Taj oblik tvrđava je sačuvala do naših dana.

U jednom dokumentu iz 1737. se navodi: Novi Pazar, čija je važnost neosporna, već i zbog njegove tvrđave. Međutim za sad u tom gradu postoji samo jedan obični turski garnizon, koji bi ga i branio, zajedno sa stanovništvom. ^[4*]
Nova razaranja Šeher Novi Pazar će doživjeti već u avgustu 1737. kada će Austrija krenuti ka Bosni iz četiri pravca pod komandom fedmaršala grofa Seckendorfa. Šeher te godine zauzima austrijska vojska pod komandom pukovnika Lentula i srpski ustanici predvođeni Stanišom Mlatišumom, kragujevačkim oberknezom o čemu svjedoči i narodna pjesma: A Staniša Obren Mlatišuma, on otide šer Novom Pazaru, te rastavi Bosnu od Stambola.

Hercegovačka vojska na čelu sa Murat-begom Čengićem je ponovo zauzela Novi Pazar, i za nepun mjesec dana, ponovo je uspostavljena carska džada, veza između Bosne i Istanbula.
Radovi na tvrđavi su nastavljeni sve do 1750. kada je umetnuta na sjevernom uglu ploče sa tom godinom. Između sjevernog i zapadnog bastiona podignut je zid uz koji su prislanjani objekti u unutrašnjosti tvrđave. Okolo su bili vodeni kanali, hendeci. Južni dio tvrđave se i danas zove Hendek.

Nakon što su Karađorđevi ustanici maja 1809. zauzeli Sjenicu masakrirajući bošnjačko stanovništvo, pa potom Suhodolske bitke uputili su se ka Novom Pazaru. Karađorđe je nakon višednevne opsade uspio da zauzme i popali grad, ali tvrđavu u koji su se pored vojske sklonilo i bošnjačko stanovništvo nije uspio da zauzme jer su se istrajno i junački branili.

Prema predanju, tada je izvršen pokolj muslimanskog življa koje se sklonilo u Devlet-hanum džamiju (današnja ulica Oslobođenja), blizu tvrđave, te je sokakom koji od sadašnjeg zatvora ide ka ulici 1 maja potocima tekla krv. Dugo se taj sokak kasnije zvao Masli sokak, krvavi sokak. Saznavši za poraz svojih ustanika na Čegru ili Kamenici kod Niša, Karađorđe se povukao iz Novog Pazara.
Baron Gomero je pisao 1811. kako je Novi Pazar varoš koju su prije dvije godine spalili Srbijanci, i ima devet hiljada duša.

Za vladavine sultana Abdulaziza (1861-1876) odigrali su se događaji vezani za istočnu krizu (1875-1878), koji su završili Berlinskim kongresom. Zbog borbi sa Crnom Gorom, tvrđava još više dobija na značaju. Podignuta je kasarna od tvrdog materijala za smještaj pješadije i topdžija. Najvjerovatnije su tada izgrađeni bedemi između tabija koji su zamjenili grudobrane i palisade. Tvrđava je takva prikazana na planu iz 1879.godine, koji se čuva u Ratnom arhivu u Beču.
Nakon Balkanskih ratova, srpska vojska je 23.oktobra 1912. ušla u Novi Pazar. Ponašanje srpske vojske prema Bošnjacima je bilo korektnao i ostavilo je povoljan utisak na stanovništvo.
Nakon preuzimanja tvrđave, pukovnik Mihajlović je odlučio da sruši Askerli džamiju unutar nje. Upitao je muftiju Teufika ef. Imamovića za mišljenje. Muftija ga je savjetovao da to ne uradi, jer nije lijepo rušiti bogomolje, i da može imati posljedica. Ipak je pukovnik naredio i porušio džamiju. Kasnije je dobio prekomandu i nakon nekog vremena je stigao haber da mu je poginuo sin i da mu je žao što nije poslušao muftijin savjet.

Srpsku vojsku je nakratko u Prvom svjetskom ratu 1915. zamjenila austrijska vojska. U tom periodu u krugu tvrđave podignuta je katolička crkva, koju ni nova vlast između dva svjetska rata nije dirala. Mađari, Hrvati, Slovenci i Nemci koji su radili ili služili vojsku u Novom Pazaru za vrijeme KSHS dolazili su nedeljom na molitvu. U krugu je bio i Oficirski dom zgrada današnje biblioteke. Pored spavaonica, konjušnice i drugih prostorija postojala je i vojnička kantina. I pored smještaja u tvrđavi vojne vlasti su na razvalinama nekadašnje turske kasarne (vojničke livade) napravili novu u koju su se uselili 1939.godine.
Tvrđava je bila i ostala svjedok historije, događaja, ratova, razaranja seoba, svih zbivanja mijena, uspjeha i padova.

Kameni zidovi koji su spajali bedeme bivali su sve manji i vremenom su nestajali kao i jedna od dvije osmougaone kule Motrilje. Nestale su netragom i ulazne kapije, čardaci , pomoćni objekti kao i austijaka kapelica čiji su ostaci nakon bombardovanja 1944.god. postojali sve do 1960.god.
Dio kamenog zida od kule Motrilje ka sjevernoj tabiji je rasturen i uklonjen 1991/92.god. prilikom adaptacije bioskopa u gradsku biblioteku na inicijativu tadašnjeg predsjednika opštine Koste Jovanovića. Da bi traktorima uklanjali isto kamenje, koje se volšebno obrelo u manastiru Đurđevi stupovi. Radi se o vremenu kada su na brdima oko Novog Pazara bili postavljeni tenkovi i topovi a cijevi bile uperene prema gradskim mahalama.

Koste Jovanović, nekadašnji profesor marksizma, sadašnji direktor gradske biblioteke “Dositej Obradović” (koalicioni partner Ljajića), poznat je i po tome što je uništio trg i pijacu kod hamama u Staroj čaršiji ispod Bedema. Trg koji je otvarao vidik i prilaz hamamu, preživjeo je burna vremena i opstao je za vrijeme turaka, austrijanaca, komunista da bi ga Miloševićeva vlast na čelu sa Jovanovićem uništila praveći nekakve nakaradne lokale.

Novopazarski Bedem (Tvrđava)
Novi Pazar zaslužuje da ima svoj Bedem ( kako ga Pazarci nazivaju tvrđavu), svoju uređenu i zaštićenu oazu mira i duhovnosti, simbola više vijekovnog postojanja.
Bedem je i danas tu, ali potpuno zaboravljen, nijem, uklopljen u gradski park, bez ikakvih natpisa, obavještenja kao da je nešto nebitno i nije vrijedno pomena. Čak se ni gradska Turistička organizacija nije pobrinula da pruži neka obavještenja i u svojoj ponudi uključi razgledanje Bedema.

Mehane na sjevernoj i južnoj tabiji Bedema, čime je onemogućen pristup turistima

Ni do dan danas cjelovita slika o izgledu ovog Pazarskog dragulja u sjedištu čaršije nije sačuvana niti rekonstruisana. Za arheološke i restauatorske radove nikako se nema htenja i volje, sve se pravdalo nemanjem para. Umjesto toga bastioni, tabije su „stručno“ preuređene za kahvanske i mehanske potrebe. Žalosno.

Izostalo je ono što krasi civilizirane narode koji znaju da cijene i čuvaju svoje starine, kod nas se od toga bukvalno bježalo.
Kompleks sve do 1997.god nije arheološki istraživan. Jedina svijetla tačka uređenja ovog prostora je period od 1997-2000.god. Tada je za potrebe ulepšanja gradskog parka, urađena česma po nacrtu Zavoda za zaštitu spomenika kulture, otkopan je stari vojnički bunar i dr. Radove je uz prisustvo arheologa, vodio tadašnji direktor Javnog komunalnog preduzeća „Čistoća“ gospodin Ćeho Nikšić. On je zahvaljujući prije svega ličnom entuzijazmu i ljubavi uz stručne konsultacije sa uglednim arhitektom Rifatom Kurtagićem, Pazarcem koji radi u Beču a bio je jedan od članova tima za obnovu porušenog Mostarskog mosta, uradio projekat ljetnjeg pozorišta u zapadnoj tabiji.
Iako su radovi započeli na tome se stalo zbog promjena u vlasti a nove vlasti nisu našle za shodno da nastave započete radove na ljetnjoj pozornici.

Samo 1963.god. radi izgradnje Doma kulture porušeno je 8. kuća, 25 dućana, 2 hana, gradsko kupatilo, bioskop, Ejup begova džamija i smočna pijaca.
I ako je za rad 'kulture' mnogo je.
Veliki broj prelijepih kuća, avlija i dućana je porušen kada je pravljena „Lučna zgrada“. Radi se o jednoj socijalističkoj građevinskoj nakazi i stambenoj rugobi kojoj nije mjesto u čaršiji.
Ugledni Bečki arhitekta Rifat Kurtagić kaže za gradsku arhitekturu:

U njegovom centru dominiraju agresivne i nametljive građevine, u duhu „modernog geometrijskog monumentalizma“ sa asocijacijama na živopisne oblike orijentalne arhitekture. Novi Pazar je, čini se, dodatno devastiran i obezličen savremenim neadekvatnim interpolacijama. Mjere zaštite imaju za cilj ne samo očuvanje zatečenih urbanih vrijednosti već i rehabilitaciju karaktera istorijskog urbanog tkiva u cilju afirmacije najatraktivnijih urbanih vrednosti, istorijskog pamćenja i identiteta mjesta.
Dr. Ejup Mušović 1992.god. kaže: Sa 23 džamije i 11 mesdžida, koliko ih je Novi Pazar imao u XVII vijeku, Novi Pazar je bio na četvrtom mjestu iza Beograda, Užica i Smedereva... Većina postojećih džamija je u obnovama dobijala delimično drugačiji izgled... Proces promene izgleda i arhitekture džamija traje , na žalost, i u novije vrijeme kroz različite nestručne obnove u kojima se zaobilaze služba zaštite. ^[*4]
Iako je od ove izjave dr. Mušovića prošlo 18.god. ništa se po ovom pitanju nije promjenilo na bolje. I sada se veoma nestručno i neozbiljno prilazi rekonstrukcijama , dogradnjama, nadgradnjama i proširenjima starih gradskih džamija (Parička i Melajska džamija). Ustvari preciznije, pitanje je da li se možemo pohvaliti da je i jedna postojeća džamija zadržala svoj prvobitni izgled. Energični „restauratori“ obično nalaze razna opravdanja za svoj „stručni“ rad, opravdavajući ga, da je džamija propala i da se mora obnoviti, potrebom za proširenjem, da džamije nisu zaštićeni spomenici već živa dnevna potreba, da islam hoće život dinamiku, itd. itd.
Zaista žalosno, može li „Slogin“ giter blok i armirani beton zamjeniti viševjekovne duvarove, naslagane kamene zidove, stare kapije, abdeshane, drvena stepeništa, šarene arabeske?
Ne može u to nema sumnje, ali nažalost nismo dovoljno zreli ni svjesni da to znamo, cijenimo i čuvamo.
A drugi nam to neće čuvati.
Mnogi veliki ljudi među njima i Sandžački Tolstoj, Ćamil Sijarić su inspiraciju za svoja djela nalazili u svom zavičaju. Ćamil bi dolazeći iz Sarajeva u rodne Šipovice obilazio izvore i česme, mezarja, ilirska i latinska groblja, bogumilske ploče i staru tvrđavu Bihor.

Francuskinja Simon Vejl u studiji Potreba za korjenima, kaže da su potrebe duše, njena prava, neodvojivi od ideje postojanja. Ljudski život podrazumjeva određeni okvir da bi imao smisla. Imati korjene je možda najvažnija i najmanje shvaćena potreba ljudske duše.
A šta je čovjek bez kulturnog nasljeđa, tradicije, običaja, korjena, duše …?

Literatura:
Safet Bandžović, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999.god.
Dragica Premović-Aleksić, S.Vujović, Novopazarska tvrđava, Novopazarski zbornik 23, Novi Pazar 1999.g.
^1*] Rifat Kurtagić, Konkurs za urbanističko – arhitektonsko rješenje centralne zone Novog Pazara.
^2*] Ejup Mušović , Novi Pazar i okolina, Etnički procesi,.
^3*] I.Šušević, Novopazarska tvrđava u Maliye defterima, Novopazarski zbornik br.5 1981.
^4*]S. Pecinjački, Zabilješke o Staroj Srbijii okolnim predelima iz 1737. Novopazarski zbornik br.2 1978.
^5*]Ejup Mušović , S. Vujović, Džamije u Novom Pazaru
* Tabija je riječ orjentalnog porijekla koja označava kamenu utvrdu odakle pucaju topovi, poput bastiona.