Čitaj, u ime Gospodara tvoga koji stvara, stvara čovjeka od ugruška!(Ugrušak - Al-Alaq, 1,2.)

Uobičajeno je bilo da se oko lijepih, osobito sakralnih objekata, ispredaju legende pa tako i za Altun-alem džamiju postoji legenda koja kaže: „Altuna, Hadžira i Halima, tri pašine ćerke, ljepotice kao dženetske hurije, rođene su i rasle u Novom Pazaru. Zbog ljepote, bogatstva i ugleda što su posjedovale ove tri sestre, niko se nije usudio da ih zaprosi, »jer one su bile rođene samo za Stambol«, za carske saraje. Dani su tekli, vrijeme prolazilo i činilo svoje, a tri pašine ćerke, tri ljepotice, ostaše neudate. U godinama pred smrt dogovorile su se da svoje silno bogatstvo ostave u dobrotvorne svrhe. Altuna je dala sredstva da se izgradi džamija i da nosi njeno ime pa otuda Altun-alem džamija. Hadžira je dala zemlju za gradsko groblje u jugozapadnom delu grada pa se taj dio tada nazvao a i danas se zove Hadžet. Najmlađa od sestara Halima dala je sredstva za izgradnju česme u gradu i ta česma se i danas zove Halimača“.

Enver ĆOROVIĆ: Stara čaršija u Novom Pazaru kojoj pripada i kompleks oko Altun alem džamije je, sticajem raznih okolnosti, jedna od rijetkih i najbolje očuvanih cjelina ove vrste u Srbiji. U Zavodu za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu su uočene vrijednosti čaršije istraživane i dokumentovane tokom 1971., 1972. i 1973. godine, a radila je brojna ekipa arhitekata i studenata arhitekture. Rezultati ovog rada su iskorišćeni za izradu Generalnog plana valorizacije i zaštite Novog Pazara koji je 1975.god. usvojila SO Novi Pazar. Tokom 1986. i 1987. god. obnovljena su istraživanja i urađen Detaljni plan zaštite i revitalizacije stare čaršije.

„Ikre bismi rabbike“! - Čitaj, uči u ime Gospodara!, su prve riječi Objave koje je primio Muhammed a.s. Znanje je veliki nimet i islam njemu pridaje veliku važnost. Učeni šklovani ljudi imaju veliku deredžu kod Allaha dž.š. a pogotovo kada se njihovo znanje koristi za širu društvenu zajednicu i kad od njega ima hajir narod. Ono za šta se ljudi, dugi niz godina školuju i obuče logično je da taj posao i rade. To kod nas, nažalost, nije pravilo. Koliko se danas kod nas uvažava specifično i stručno znanje posebna je priča, ali čini se vrlo malo. Svako se miješa u svačiji posao i sve se može, pogotovo ako se za to ima politička ili podrška moćnika.

Nedavno su na ulazu u kompleks Altun alem džamije i mekteba zamijenjena stara i postavljena nova, mahagoni boje, ulazna kapija i vrata.

Dragulj islamske arhitekture Altun-alem džamija
Idući kroz Pazarsku čaršiju; Stambol džadom ka jugu, nekadašnjim Bosanskim putem koji vodi ka Skoplju i Solunu, dolazi se do Altun-alem džamije (džamija sa zlatnim alemom - dragim kamenom). Altun-alem džamija je arhitektonski najoriginalnija i jedna od najljepših građevina islamskog graditeljstva u ovom dijelu Balkana, njoj se ravne mogu naći samo u Istanbulu, Jedrenu i Brusi, a na nju podseća Taš han (Kameni han) u Skoplju.

Pouzdano znamo da je Altun-alem džamiju sagradio, sredinom XVI vijeka, Muslihedin Abdul Gani, poznat još kao Mujezin hodža al Medini. Sasvim je sigurno da je graditelj Altun-alem džamije bio imućan jer je izgradio veliki broj objekata, ne samo sakralnih. Međutim, on je bio i vrlo obrazovan i učen. To potvrđuje njegovo zvanje - mevlana (mevlana Muslihedin efendija), a to je počasno zvanje koje su mogli nositi samo istaknuti islamski učenjaci i filozofi.

Altun-alem džamija je rijetko remek djelo islamske arhitekture i pod zaštitom je države od 1979.godine. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, filijala u Kraljevu brine i daje instrukcije, tj. odobrava projekte za svaku vrstu radova i restauracija. Kakva je do sada bila „briga i zaštita“ Altun-alem džamije govori činjenica da se zbog novoizgrađenih okolnih višespratnica, jedva primjećuje njena munara.

Nedavno postavljena „Mahagoni kapija“ na ulazu u kompleks Altun alem džamije i vrata mekteba

„Šetajući užim centrom Novog Pazara, koji je nekada sa svojim čaršijama, džamijama, hamamima predstavljao pravi dragulj osmanske arhitekture, danas možete vidjeti da uz zidove džamija niču glomazne betonske konstrukcije bez smisla i plana, gutajući ljepotu drevno sazdanih bogomolja vrijednih neimara. S jedne strane Zavod budno štiti crkve, te se čitav predio oko Đurđevih stupova kod Novog Pazara proglašava zabranjenom zonom za izgradnju, navodno štiteći ambijent crkvene arhitekture, dok se, s druge strane, pred narušavanjem stare gradske arhitekture zatvaraju oči“. (www.islamskazajednica.org)

Stara čaršija u Novom Pazaru kojoj pripada i kompleks oko Altun alem džamije je, sticajem raznih okolnosti, jedna od rijetkih i najbolje očuvanih cjelina ove vrste u Srbiji. U Zavodu za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu su uočene vrijednosti čaršije istraživane i dokumentovane tokom 1971., 1972. i 1973. godine, a radila je brojna ekipa arhitekata i studenata arhitekture. Rezultati ovog rada su iskorišćeni za izradu Generalnog plana valorizacije i zaštite Novog Pazara koji je 1975.god. usvojila SO Novi Pazar. Tokom 1986. i 1987. god. obnovljena su istraživanja i urađen Detaljni plan zaštite i revitalizacije stare čaršije. Taj posao su odradili Zavod iz Kraljeva i Arhitektonski fakultet iz Beograda. Rukovodilac tima bio je prof. dr. Jovan Nešković. Posle odgovarajuće procedure SO Novi Pazar je 1988.god. usvojila plan.

Po valorizaciji historijskih objekata u najvišu kategoriju spadaju pored hamama i Altun-alem džamija kao objekata javne namjene i zgrada mekteba koja je kod džamije a čiji stariji dio potiče vjerovatno iz vremena građenja džamije. Mekteb koji sa dograđenim drvenim dijelom predstavlja jedan od rijetkih objekata ove vrste u Srbiji.

Značaj Altun-alem džamije, pored historijske, urbanističke i umjetničke, nalazimo i u činjenici da je to najbolje očuvana džamija sa dvotravejnim trijemom u bivšoj Jugoslaviji.

Važnost stručne restauracije
Altun-alem džamija je od novembra mjeseca 2007.god. zatvorena, kažu prvi put u historiji ovoliko dugo. Razlog za njeno zatvaranje su dešavanja oko pokušaja puča u Islamskoj zajednici i radovi na restauraciji.

„Tragom vijesti o njenoj restauraciji u Medžlisu Islamske zajednice Novi Pazar saznajemo da se nadležni Zavod za zaštitu spomenika prema objektima islamske kulture odnosi neodgovorno i da ne ulaže ništa da se zaustavi njihovo dalje propadanje. Kako tvrde u Novopazarskom medžlisu, oni nailaze na brojne smetnje i prepreke od pomenutog Zavoda pri pokušaju sanacije istih sopstvenim sredstvima“. (www.islamskazajednica.org)

Naš sugrađanin ugledni arhitekta Rifat Kurtagić, koji živi i radi u Beču a učestvovao je u restauraciji porušenog Mostarskog mosta, kaže za gradsku arhitekturu: „Novi Pazar je, čini se, dodatno devastiran i obezličen savremenim neadekvatnim interpolacijama. Mjere zaštite imaju za cilj ne samo očuvanje zatečenih urbanih vrijednosti već i rehabilitaciju karaktera historijskog urbanog tkiva u cilju afirmacije najatraktivnijih urbanih vrednosti, historijskog pamćenja i identiteta mjesta“.

Dobronamjernih upozoravanja da se stručno i temeljito prilazi restauracijama gradskih džamija bilo je i ranije a dr. Ejup Mušović 1992.god. kaže: „Većina postojećih džamija je u obnovama dobijala delimično drugačiji izgled... Proces promene izgleda i arhitekture džamija traje, na žalost, i u novije vreme kroz različite nestručne obnove u kojima se zaobilaze službe zaštite“.

Osnovno pravilo pri restauraciji, kako bi se sačuvala autentičnost je da se koriste isti materijali: drvo, kamen, gvožđe ista obrada tih materijala kao nekada, naravno približno isti oblik, izgled i boja onoga šta se restaurira. Ukoliko trenutno ne postoji dobra saradnja sa Zavodom za zaštitu iz Kraljeva, da li su radovi na restauraciji Altun-alem džamije propraćeni od strane lokalnih arhitekata i stručnjaka? Da li firma koja izvodi radove ima znanje i reference za ove specifične poslove, postoji li odgovarajući projekat i koji arhitekta vrši nadzor nad radovima ?

Svaka vrsta radova na zaštićenim islamskim kulturno historijskim objektima, bez navedene procedure, projekta i stručnog arhitekte nije nikakva restauracija već bahatost i neznanje ili bolje rečeno uništavanje viševjekovnog traga bošnjačke kulture i bitisanja.

Bilo je inicijativa da se u Novom Pazaru formira ispostava Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. U njegovom radu učešće bi uzeli lokalni stručnjaci arhitekte, iako je ideja bila odlična i podržana od građanstva, na tome se stalo.

U kakvoj su korelaciji i duhovnom kontinuitetu mahagoni kapija i kompleks Altun-alem džamije iz XVI vijeka, vjerovatno je poznato samo pokrovitelju ovih radova.
Za pohvalu je inicijativa i organizacija radova na restauraciji, ukoliko je stručno pripremljena i propraćena, u suprotnom od toga ćemo imati više štete nego hajira.

Literatura:
1. www.islamskazajednica.org, Selektivna zaštita kulturnih spomenika, nov. 2009.
2. Jovan Nešković, Nađa Kurtović Folić, Stara čaršija u Novom Pazaru, Zaštita i revitalizacija, Beograd- Kraljevo 1988.god.
3. Rifat Kurtagić, Konkurs za urbanističko – arhitektonsko rješenje centralne zone Novog Pazara.
4. Ejup Mušović , S. Vujović, Džamije u Novom Pazaru