Niko ne može poreći neslavnu ulogu Srpske pravoslavne crkve u proteklim ratovima. Na njenom čelu stajao je patrijarh Pavle. Ako se generalna ocjena o ulozi SPC-a može odvojiti od ličnosti njegovog patrijarha, što podrazumijeva odricanje od logičnog zaključivanja, onda je on u cijeloj toj priči potpuno bezgrešna figura

Svakome dođe smrtna vura, pa i “svecu koji hoda”, kako je za života opisivan patrijarh Pavle. Srbi se danas opraštaju od čovjeka koji je skoro dvije decenije stajao na čelu njihove Crkve i bio poštovan u čitavom pravoslavnom svijetu. Rođen u slavonskom selu Kućanci kao Gojko Stojčević, ostao je rano bez roditelja, pa je o njemu brinula tetka. Bio je slabunjav i sitan, kao da ga Bog nije dao ni za šta drugo osim za crkvu, te su ga dali na bogosloviju. Imao je 32 godine kad se zamonašio u ovčarsko-kablarskom manastiru Blagoveštenju, dobivši duhovno ime po apostolu Pavlu. Dječak koji je u osnovnoj školi imao dvojku iz vjeronauka, mnogo godina kasnije postaće patrijarh Srpske pravoslavne crkve.

U protekla tri dana patrijarhu Pavlu su odate mnogobrojne počasti, a neko ga je nazvao “jedinim nebeskim Srbinom”. U izjavama povodom njegove smrti posljednje dvije decenije pominju se kao “period najtežih iskušenja srpskog naroda”, a patrijarhu se odaje priznanje što je “sačuvao Srpsku crkvu, veru i narod”. Pavle je proglašen i “najvećim mirotvorcem” u doba ratova i razaranja na prostoru bivše Jugoslavije. Citirana je i njegova poruka “Budimo ljudi, ne neljudi”. Međutim, patetične izjave folklornih vjernika, mahom pripadnika srpske elite, i nekritički intonirani komentari ne mogu pretendovati na punu istinu o ulozi patrijarha Pavla i SPC-a u pomenutim događajima. O tome bi ponešto trebalo pitati i Bošnjake, Hrvate i kosovske Albance. Teško da bi tu bilo ikakve sličnosti sa srpskim pogledima na lik i djelo pokojnog poglavara SPC-a.

O patrijarhu Pavlu sam napisao nekoliko kolumni i sve su bile negativno intonirane. Nisam ih, razumije se, pisao kao monah i jevanđelista, već kao neposredni svjedok zločinačke velikosrpske politike. A jedan od stubova te politike bila je SPC, na čijem je čelu stajao patrijarh Pavle. Njegova smrt ne može poništiti činjenicu da je pod njegovim vođstvom SPC nastavila da vodi mitomansku, tradicionalističku politiku sažetu u teritorijalni, etnički i ideološki ideogram: Gdje je srpska crkva, tu je srpska zemlja. Posthumne počasti su jedno, a sud istorije je nešto drugo. Može li iko ozbiljan izjavu Vojislava Koštunice da je pokojni patrijarh “u najtežim vremenima vodio srpski narod pravednim putem” dovesti u logičnu vezu sa činjenicom da je u tim istim vremenima taj isti narod doživio politički, vojni i istorijski moralni poraz?

Prebirajući po porukama patrijarha Pavla mogu se naći dokazi da on i nije bio nacionalista, da nije huškao na rat, da je bio protiv “velike Srbije” stvorene na zločinu i da je osuđivao svaki zločin. Bio je na udaru čas Miloševića, čas tvrde nacionalističke struje u vrhu Crkve, i nije bio u stanju da obuzda vladike koje su sokolile Karadžića i podsticale Srbe na zlo i nasilje. S druge strane, u njegovim se porukama, isto tako, mogu naći dokazi njegovog nesnalaženja u tragičnim događajima, koji su nadrastali manastirskog duhovnika u njemu, čovjeka potpuno predanog vjeri i Bogu, ali nesposobnog da vidi kakvo zlo Srbi čine Bošnjacima i Hrvatima – koje je inače nazivao braćom – a na kraju i sami sebi. Osuđivao je zločine, ali nikada konkretno, uključujući i genocid u Srebrenici, nego je pribjegavao raspodjeli krivice na ravne dijelove.

Šutio je patrijarh o razaranju stare Foče koja je, zajedno sa svojim džamijama, nestala u plamenu, a potom preimenovana u Srbinje; nije se oglasio ni kad je srušeno svih 16 banjalučkih džamija, ali je krajem 1993. na njihovim ruševinama osveštao temelje velike Saborne crkve. Tada je obišao i srpske frontove oko Goražda. Za Karadžića je govorio da predstavlja “uzornog hrišćanina i oličenje duha srpskog naroda”, a za generala Mladića da je “ratnik u pesmama opevan”. Prešutio je patrijarh i srpske zločine nad građanima opsjednutog Sarajeva. Umjesto toga, on 1992. upućuje dramatičan apel Butrosu Galiju, generalnom sekretaru UN-a: “Naočigled čitavog sveta odbrojavaju se poslednji dani agonije desetina hiljada ljudi, Srba pravoslavne vere, koji su se zatekli u muslimanskom delu Sarajeva. Kao zatočeni taoci onemogućeni su da miču iz svojih stanova i kuća i da dođu do minimuma hrane od međunarodne pomoći…” Tri godine kasnije, na sastanku najviših predstavnika Srbije, SRJ, Republike Srpske i Srpske pravoslavne crkve u Dobanovcima, nekoliko sedmica nakon pokolja u Srebrenici, patrijarh je rekao: “Ko blagoslov traži, ja ga i dajem. Ono što nam treba je sloga pred neprijateljem. Zato smo ovde. Za opše dobro našeg naroda. Šta je bilo, bilo je…”

Patrijarh Pavle je možda bio bolji od naroda kog je duhovno predvodio i od politike koju je taj narod podržavao. Ali ako ćemo pošteno, stvari stoje ovako: Niko ne može poreći neslavnu ulogu Srpske pravoslavne crkve u proteklim ratovima. Na njenom čelu stajao je patrijarh Pavle. Ako se generalna ocjena o ulozi SPC-a može odvojiti od ličnosti njegovog patrijarha, što podrazumijeva odricanje od logičnog zaključivanja, onda je on u cijeloj toj priči potpuno bezgrešna figura. Bilo kako bilo, sada je to račun između njega i Boga.