Prof. dr. Smail ČEKIĆ: Kada se govori o rezultatima istraživanja demografskih vještaka ICTY-a, neophodno je iz više razloga, a posebno u vezi sa utvrđivanjem ukupnog broja žrtava genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća, obavezno imati u vidu sljedeću činjenicu: njihova statistika, je kao i “sve statistike” konzervativna, tj. relativno niska, što je povezano sa prirodom svake presude.

Koristim priliku da čestitam Helsinškom odboru za ljudska prava u Srbiji i lično gospođi Sonji Biserko za objavljivanje knjige “RAT U BROJKAMA: demografski gubici u ratovima na teritoriji bivše Jugoslavije 1991.-1999”, koju je uredila i priredila Dr Ewa Tabeau.
Kao što ste već čuli riječ je o odabranim izvještajima demografskih vještaka Tužilaštva (ukupno 16), predstavljenih na suđenjima u ICTY-u od 2000. do 2008, sa ciljem da “dobro osvijetle rad na demografskim posljedicama rata“, među kojima su, pored ostalih, i po tri izvještaja o “nestalim” i “mrtvim” iz Srebrenice i “ljudski gubici”, broj žrtava, ubijene i ranjene osobe tokom opsade Sarajeva.
Ključni autor ovih izvještaja je Dr Ewa Tabeau, poznati stručnjak iz oblasti demografije i statistike. Od ukupnog broja, Dr Tabeau je autor 14 izvještaja. Stoga joj najiskrenije čestitam na ovom izuzetno značajnom istraživačkom poduhvatu, punom, pored ostalog, “komplikovanih brojeva, grafikona, mapa i drugih podataka iz izvještaja”.
Drago mi je što u svojstvu istraživača naučnika učestvujem u ovoj raspravi, imajući u vidu činjenicu da se više od 2,5 decenije naučno-teorijski i naučno-empirijski bavim istraživanjem genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava na Balkanu, posebno u Bosni i Hercegovini, u XX stoljeću (u Drugom svjetskom ratu i na kraju tog stoljeća), iz koje oblasti sam objavio brojne radove. Pored toga, skoro pune dvije godine sam radio u Vladi RS - na istraživanju “događaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995”, pri čemu su postignuti rezultati od historijskog značaja. U koncipiranju i realizaciji naučnih istraživanja neposredno sam učestvovao i na prostoru Bosne i Hercegovine na kome i o kome su demografski vještaci ICTY-a Dr Ewa Tabeau, Dr Bijak, Brunborg, Urdal, Hetland, Zoltkowski i Lončarić vršili istraživanja.
Zadovoljstvo je utoliko veće, jer su demografski vještaci ICTY-a, posebno Dr Tabeau, istraživanja Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu koristili u svojim izvještajima za potrebe tri izuzetno značajna procesa pred ICTY-em: protiv visokih oficira Vojske Jugoslavije, Stanislava Galića i Dragomira Miloševića, kao i protiv Slobodana Miloševića. Istraživanja Instituta su u procesu protiv Galića bila ključna za utvrđivanje “ljudskih gubitaka tokom opsade Sarajeva od 10. septembra do 10. avgusta 1994”. Naime, glavni izvor u Izvještaju demografskih vještaka za utvrđivanje “ljudskih gubitaka tokom opsade Sarajeva od 10. septembra do 10. avgusta 1994”. su istraživanja Instituta. Dr Tabeau i drugi vještaci, kao i Tužilaštvo i Pretresno vijeće ICTY-a, potvrdili su valjanost izvora i rezultate istraživanja Instituta. Iako je vještak (odbrane) Dr Svetlana Radovanović osporavala “glavne zaključke Izvještaja E. Tabeau”, “služeći se argumentima koji se u biti svode na krivo tumačenje i iskrivljavanje informacija iz Izvještaju E. Tabeau”, i dovodila “u pitanje pouzdanost korištenih izvora”, Pretresno vijeće je smatralo “da drugi dokazi u sudskom spisu, uključujući dokaze koje je predložila odbrana, potvrđuju glavne zaključke Izvještaja E. Tabeau, iz čega se vidi da je veliki broj civila smrtno stradao ili je ranjen u sukobu u Sarajevu” (ICTY, PRETRESNO VIJEĆE, TUŽILAC PROTIV STANISLAVA GALIĆA, PRESUDA I MIŠLJENJE, 5. decembra 2003, paragrafi 580-581 i 797). Također, lično sam u tom procesu, uz unakrsno ispitivanje, na kome sam učestvovao na zahtjev optužbe, dokazao relevantnost tih istraživanja. To isto je potvrđeno i u procesu protiv S. Miloševića, gdje je Dr Tabeau dokazala da istraživanja Instituta predstavljaju pouzdan izvor podataka, a rezultati naučnih istraživanja relevantni. Prijatelj ICTY-a, sudija Kay, kao i Milošević, nastojali su da dokažu da istraživanja Instituta nisu objektivna. Na pitanje sudije Kaya i Miloševića koliko je pouzdano istraživanje Instituta, Dr Tabeau je odgovorila da je to istraživanje “bilo dovoljno pouzdano i ja definitivno mislim da je to relevantan izvor koji se može koristiti za ovu svrhu” (ICTY, Transkripti, 7. oktobar 2003. - Svjedok Ewa Tabeau).

Predstavljanje knjige "Rat u brojkama..."

Opširni Izvještaj demografskih vještaka E. Tabeau, Marcina Zoltkowskog i Jakuba Bijaka “Ljudski gubici tokom opsade Sarajeva od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1994”, u predmetu Galić, od 10. maja 2002, uglavnom se temelji na istraživanjima Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu. Podatke o ranjenim osobama za vrijeme opsade u Sarajevu posjeduju samo Institut i bolnice: Koševo, Vojna bolnica i Ratna bolnica na Dobrinji. Navedeni vještaci su, pored ostalog, procijenili da su podaci Instituta o ranjenim civilima mnogo potpuniji od bolničkih podataka (RAT U BROJKAMA…., str. 767-768).
Demografski vještaci ICTY-a Dr Tabeau i Hetland su i na osnovu istraživanja Instituta (pored baze podataka FBiH, baze podataka RS, spiska nestalih MKCK i Bakija) ustanovili bazu podataka “o broju smrtnih slučajeva na nivou BiH (187.260 unesaka)” - Isto, str. 688,701 i 809.
Knjigu “RAT U BROJKAMA…” pažljivo sam proučio i sistematično analizirao, iako sam sa njihovim rezultatima bio upoznat ranije i neke koristio u svojim radovima.
Kada se govori o rezultatima istraživanja demografskih vještaka ICTY-a, neophodno je iz više razloga, a posebno u vezi sa utvrđivanjem ukupnog broja žrtava genocida i drugih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća, obavezno imati u vidu sljedeću činjenicu: njihova statistika, je kao i “sve statistike” konzervativna, tj. relativno niska, što je povezano sa prirodom svake presude. Naime, njihovi izvještaji (često) pokazuju minimalan broj žrtava (ili “najmanje” brojeve), za koje je karakteristično “što je obuhvat očigledno nepotpun, što znači da su brojevi relativno mali, tj. umanjeni”. Ovu činjenicu demografski vještaci permanentno korektno naglašavaju u svim svojim izvještajima, navodeći da “pristup minimalnih brojeva uzima u obzir jedino one podatke o smrti/ranjavanju koji se mogu direktno vezati za ratne aktivnosti”, pri čemu su “indirektni smrtni slučajevi” (glad, loša higijena, fizički i psihički premor, isrpljenost, uništena boravišta i drugo) isključeni iz minimalnih brojeva, a što je u suprotnosti sa Konvencijom o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida. Stoga oni navode da njihove izvještaje “ne treba uzimati kao krajnji izvor ratne statistike”, već oni “služe u posebne svrhe ICTY predmete” i treba ih koristiti samo u kontekstu tih predmeta. Nažalost, mnogi kvazi-istraživači, a posebno ideolozi, učesnici i izvršioci genocida, kao i oni koji umanjuju, relativiziraju i poriču genocid u Bosni i Hercegovini, ove podatke koriste kao potpune, objektivne i konačne. Podatke demografskih vještaka ICTY-a je s navedenim ciljem koristio, primjera radi, Pravni tim Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) u procesu Bosna i Hercegovina protiv SRJ (SCG) pred Međunarodnim sudom pravde.
Moje izlaganje “NAUČNO-TEORIJSKI I METODOLOŠKO-METODIČKI PROBLEMI ISTRAŽIVANJA ŽRTAVA GENOCIDA” je u pisanoj formi i obima dva autorska tabaka, zasnovano na bitnim naučnim i drugim saznanjima i relevantnoj naučnoj i stručnoj literaturi. S obzirom na ograničeno vrijeme za izlaganje, ovom ću prilikom iznijeti samo posebno značajne aspekte problema.

(Predstavljanje knjige je održano u Sarajevu 17. oktobra 2009.)