Pise: Esad R. KRCIC


U ovom kracem osvrtu nastojat cemo da prezentiramo za nase citatelje, drevni Sandzak i Bosnjake koji stoljecima zive u njemu. Poseban akcent stavit cemo na geografski polozaj i historijska dogadjanja u Sandzaku u periodu prije i nakon Berlinskog Kongresa (1878). Nadamo se da ce te biti zadovoljni sa ovim kracim prikazom, naravno bice nam zadovoljstvo da prezentiramo i vasa misljenja. Bujrum javite se.

Sandzak znaci bajrak / zastava. Sandzak je visestoljetni naziv za podrucje koje se danas nalazi u granicama SRJ, odnosno, koji se prostire izmedju dviju republika Srbije i Crne Gore. Sandzak obuhvata jugozapdani dio Srbije i sjeveroistocni dio Crne Gore, a granici se na sjeverozapadu sa Bosnom i Hercegovinom, na jugu sa Republikom Albanijom, i na jugoistoku sa Kosovom, koji vec duze vrijeme vodi bitku za svoju nezavisnost. Sve do 1912. godine, odnosno do pocetka Prvog balkanskog rata, Sandzak je cinio jedistvenu administrativno-teritorijalnu cjelinu sa upravnim i kulturnim sjedistem u Novom Pazaru. Otuda je i dobio naziv Novopazarski Sandzak i kao takav je bio jedan od sedam oblasti koje su ulazile u sastav Bosanskog Sandzaka ( 1580. g.). Granice Sandzaka je odredjivao tok historijskih dogadjanja na balkanskom poluostrvu, koji su prolazili kroz verifikacije medjunarodnih ugovora. Posljednje granice potvrdjene su Tackom 25. Berlinskog kongresa (1878), koji je od tada bio zasebna cjelina u okviru Osmanskog carstva. A dvije godine prije, znaci 1876. u Veneciji je vec bila potpisana konvencija o podjeli Sandzaka na dvije interesne sfere, tj. izmedju tadasnje knezevine Srbije i knezevine Crne Gore, mada im to nije poslo za rukom do pocetka balkasnkih ratova.
Oktobra 1912. godine pocinje Prvi balkanski rat, kada srpska i crnogorska vojska napada Sandzak, vrse masovne zlocine i progone nad bosnjackim narodom i tada uspostavljaju liniju razgranicenja izmedju dvije vojske, da bi to razgranicenje konacno potvrdili i Beogradskim Ugovorom iz 1913. godine. Nakon toga poceo je nezaustavljiv egzodus Bosnjaka ka Turskoj i jednim dijelom ka maticnoj domovini Bosni. Tada je iz crnogorskog dijela, tj. Plava, Gusinja, Rozaja, Bijelog Polja, Pljevalja, Berana, Kolasina, Niksica...od aprila, maja i juna 1914. godine preko luke Bar samo za Tursku iselilo oko 20.000 Bosnjaka. Dok iz srbijanskog dijela tj. iz Novog Pazara, Tutina, Sjenice, Priboja, Nove Varosi, Uzica, Beograda, Vranja... se iselilo preko 50.000 bosnjackog stanovnistva. Sredinom pedesetih godina, Bosnjaci su ponovo natjerani na iseljavnje. Prema tadasnjem Savjetu za pitanje iseljenika za Tursku se iz Sandzaka, Kosova i Makedonije iselilo preko 250.000 Bosnjaka. Mada prema nekim historijskim zapisima ovaj broj bi mogao biti puno veci.
I kako reko smo, Sandzak je nekada bio najistocniji dio Bosne, odnosno petsto godina je bio dio Bosanskog pasaluka, dok upravo danas, iako Bosnjaci Sandzaka cine nerazdvojivu etnogenetsku, vjersku i nacionalnu cjelinu sa Bosnjacima Bosne i Hercegovine, izmedju njih je granica koja ih razdvaja. Ta zajednicka granica izmedju njih je ujedno i njihov zajednicki mezar koji im priredjuju svakih nekoliko godina njihovi krvolocni susjedi. A to je krvava rijeka Drina.
Sandzak se prostire na povrsini od 8687 cetvornih kilometara. Prema popisu stanovnistva iz 1991. godine, ako se moze uzeti kao validan, na prostoru Sandzacka je zivjelo oko 440.000 stanovnika, od ovog broja je bilo oko 60% Bosnjaka, dok ostatak su cinili Albanci, Romi, Crnogorci, Srbi, i ostali. Kako rekosmo, Sandzak je podijeljen izmedju Srbije i Crne Gore. U Srbiji je ostalo 6 opcina, i to Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Priboj i Nova Varos, dok u Crnoj Gori 5 opcina Plav, Berane, Rozaje, Bijelo Polje, Pljevlja, vjerovatno od uskoro i Petnjica koja se bori za svoj opcinski status.
Bosnjaci u Crnoj Gori od ukupne populacije cine oko 20 odsto, dok u Srbiji ih ima oko 2.5 odsto, a na nivou SRJ ovaj procenat iznosi oko 3.5 odsto. Bosnjaci u CG Sandzaku cine apsolutnu vecinu u Plavu, Rozaju, dok u Bijelom Polju je pola pola. Dobar broj bosnjacke populacije zivi jos u Podgorici, Baru, Niksicu, Ulcinju, Heceg Novom... U srbijanskom dijelu Sandzaka Bosnjaci cine apsolutnu vecinu u Novom Pazaru, Tutinu, Sjenici, dok ih znacajan broj jos uvijek zivi u Beogradu. Zatim, Bosnjaka ima u Vojvodini u Banatskom Brestovcu. Ostalo ih je jos uvijek da zive u Podunavskom, Zajecarskom, Sumadijsko-pomoravskom i Podrinjsko-kolubarskom regionu. Mada srpsko-crnogorska agresija na Bosnu i Bosnjake, koja je pocela 1992. godine, je natjerala ponovo Bosnjake iz navedenih krajeva na egzodus, tako da nam nije poznato koliko ih je sada ostalo da zive u tom dijelu SRJ, tj. van sandzacke regije.



Popis stanovnistva i povrsina opcina iz 1991. godine:


OPCINA KM2 Bosnjaci % Ostali % Ukupno
Novi Pazar 742 69.000 81 % 17.000 19 % 86.000
Sjenica 1056 28.000 83 % 6.000 17 % 34.000
Tutin 741 34.000 98 % 1.000 2 % 35.000
Prijepolje 829 23.000 50 % 23.000 50 % 46.000
Priboj 552 14.500 40 % 21.500 60 % 36.000
Nova Varos 579 2.000 9 % 21.000 91 % 23.000
Plav 486 16.000 80 % 4.000 20 % 20.000
Berane 1000 15.000 30 % 35.000 70 % 50.000
Rozaje 432 19.000 95 % 1.000 5 % 20.000
Bijelo Polje 924 25.000 50% 25.000 50% 50.000
Pljevlja 1346 16.000 40 % 24.000 60 % 40.000
Ukupno 8687 261.500 60 % 178.500 40 % 440.000



Etnicko porijeklo i jezik Bosnjaka Sandzaka

Stanovnistvo Sandzaka, dijelom srpske, odnosno crnogorske teriterojie od pocetka XIII stoljeca, zivjelo je u Kraljevini Bosne, a zatim u sastavu Bosanskog sandzaka, pasaluka i vilajeta vise od od pet stotina godina. Mijesajuci se, putem seoba, zenidbi, udadbi, kao i na druge nacine sa Bosnjacima tj. bosanskim Muslimanima. Stanovnistvo Sandzaka koji su pripadnici islama, nacionalno se opredjeljuju kao Bosnjaci. Istina, jos uvijek jedan neznatan broj u Srbiji i Crnoj Gori opredjeljuju se kao M(m)uslimani, crnogorski muslimani, itsl. Intresetano je da su to isti oni koji su, kada nam je nametnuto da budemo u nacionalnom smislu "Muslimani" oni su po svaku cijenu zeljeli biti Srbi ili Crnogorci, odnosno sve drugo samo ne Muslimani. Danas kada smo vratili nase povijesno nacionalno ime Bosnjak, isti ti ili pak potmci onih bivsih koji su 'bjezali' od nacionalnog pojma Musliman, zele biti u nacionalnom smislu Muslimani, ali ne i u vjerskom. Jer, njihov zivot je vise nego ocigledan ateisticki.
O etnickom porijeklu sandzackih Bosnjaka, njihovom jeziku i povezanosti sa bosanskim Bosnjacima napisane su mnoge studije. U djelu dr. Muhameda Hadzijahica "Od tradicije do identiteta - geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana" o tome pise: "Karakteristicno je i to da su se mnoge slavensko-muslimanske etnicke grupe izvan Bosne, pocevsi od Novopazarskog sandzaka pa dalje na istok, osjecale Bosnjacima i svoj jezik su nazivale bosanskim..."
Evo jos nekoliko dokaza. Engleskinja G. Mjur Makenzijeva i A. Irbijeva su prilicno poznavale jezik Bosnjaka, Srba i Hrvata. U putopisu "Putovanja po slovenskim zemljama Turske u Europi" u Kosovskoj Mitrovici one su nailazile na zitelje koji su se izjasnjavali i osjecali Bosnjacima. Pri susretu sa tadasnjim kadijom, rekao im je: "Bas mi je milo sto cujem da govorite bosnjackim. Ja sam Bosnjak..."
Isto tako, americki istrazivaci muslimanskih narodnih pjesama Milman Perry i Albert Bats Lord, prilikom putovanja po Novopazarskom sandzaku, gdje su snimali narodne pjevace, eto ne tako davnih godina1934., 1935., 1950., i 1951., ustanovili su da se svi sandzacki muslimani osjecaju Bosnjacima i da svoj jezik nazivaju bosanskim.

Polozaj sandzackih Bosnjaka u vrijeme Kraljevine Jugoslavije (SHS)

Sandzak je vecim dijelom, od Berlinskog kongresa 1878. do 1908. godine, bio pod turskom i austro-ugraskom upravom. U njemu su od 1879. godine bile stacionirane austro-ugarske trupe (Pljevlja, Prijepolje i Priboj), do aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine. Kako smo rekli, tada je u sporazumu Sandzak ostao u sastavu Turske sve do Prvog balkanskog rata 1912. godine, kada je i uslijedila podjela izmedju izmedju Kraljevina Srbije i Crne Gore. Pocetak Balkanskog rata posebno je osjetio na svojoj kozi bosnjacki narod Plava i Gusinja. Crnogorska vojska je napala Plav i Gusinje pri tom je nasilno pokrstala 12.000 mjestana, dok je oko 1.000 najistaknutijih pojedinaca plavske opcine zaklano i likvidirano na najmisteriozniji nacin. Ovo je bio ujedno i sedmi genocid nad Bosnjacima. (Napomena: genocide nad Bosnjacima posebno cemo obraditi).
U Prvom svjetskom ratu sandzacki Bosnjaci su bili masovno mobilisani u srpsku vojsku, pojedinci su se cak istakli u odbrani Beograda 1915. godine, jedan od njih je Sulejman Balic. Srpski hegemonisti nisu mogli zamisliti da odaju posebnu pocast covjeku koji je hrabro dao zivot za njhovu slobodu. Oni su na Avali kod Beograda, na mjesto gdje je Balic poginuo, podugli Spomenik neznanom junaku i tako zaobisli da se spomene njegovo ime.
Kada se srpska vojska povukla preko Albanije za Solun citav Sandzak su okupirale austro-ugarske trupe od decembra 1915. do novembra 1918. godine, kada je u Sandzak ponovo usla srpska vojska. Nakon toga, Sandzak je bio u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Dok je usljed stvaranja banovina (1929) sandzacka teritorija je usla administrativno u sastav Zetske banovine.
Ekonomski polozaj Bosnjaka sandzacke regije u vrijeme Kraljevine SHS je bio izuzetno tezak. Osim vjerskih, nisu imali nikakvih nacionalnih institucija, drustava, udruzenja. Takodjer, bili su izlozeni strahovitim fizickim progonima i maltretiranjima. Tadasnja stampa je pisala o zlostavljanju na prostoru Sandzaka. Tako je sarajevska Pravda, organ cuvene Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), 29. jula 1920. godine pisala da vlasti u Sandzaku 'maltretiraju i ubijaju djecu u besikama, bjelobrade starce, nevine djevojke i trudne zene', dok su 'dzamije pretvorene u smetljista a sve sa namjerom da se muslimani isele sa svojih ognjista'. A narodni poslanici partije Dzemijet, zbog surovih postupaka vlasti i vojske uputili su februara 1921. godine Predsjednistvu Ustavotvorne skupstine Kraljevine SHS protest: "... U zadnje vrijeme se u krajevima i nahijama Kosova, Prizrena, Sandzaka, Skoplja, Ohrida i drugih, od civilne vlasti, cine takvi zulumi nad muslimanskim stanovnistvom, da to prelazi svaku mjeru, i da se ne moze dovesti nikako u skaldu s osjecajima covjecnosti i humanosti. Svakim danom se ubija na stotine djece i zena..." I dalje se navodi "... Kako smo mi od pouzdanih osoba izvjesteni usmrceno je zadnjih dana od vojnika i zandarma sto puskom, sto bajonetima, sto sindzirom (lancima), sto kundakom izmedju 700 do 1.000 osoba, a medju njima su vecinom nevina djeca. Desio se slucaj da je mati ubijena i da je dijete ostalo sisajuci sisu 24 sahata, pa kada je dosla druga patrola isto je dijete nataklo na bodez, usmrtila ga i bacila u vatru..."
U namjeri da se osigura izglasavanje Vidovdanskog ustava vlasti su obecale poslanicima iz Dzemijet partije, a isto tako i Jugoslovenskoj muslimanskoj organizaciji iz Bosne i Hercegovine, da ce osigurati red i zakonitost ako glasaju za predlozeni Ustav. Iako su glasali "za", u Sandzaku polozaj prema nasem narodu se nije poboljsao, kao ni u drugim krajevima tadasnje drzave gdje su Srbi imali siroku, moze se reci vojno-policijsku vlast. Progoni i svirepa ubistva neduznih ljudi su i dalje bili svakodnevna pojava. Tako su u Sahovicima (11. novembra 1924), kod Bijelog Polja (Crna Gora), bez ikakvog razloga poubijani skoro svi Bosnjaci iz ovog mjesta, dok su jedan mali broj prognali u Bosnu i Tursku. Ovo je bio osmi genocid nad Bosnjacima.
Agrarnom reformom u toj 'bivsoj, bivsoj' drzavi (1918 - 1921), zahvacen je opet samo bosnjacki narod, tako je na hiljade porodica nakon toga zivjelo na rubu gole egzinstencije. To je bio jos jedan povod da brojne bosnjacke porodice sa zavezljajom krenu u daleki svijet. Tako su i godine 1931. fakticki natjerani da napuste zemlju i podju opet za Tursku. Tada je iz Sandzaka i Kosova iseljeno preko 45.000 ljudi. A isto tako, nakon potpisane Konvencije (1938) izmedju vlada Turske i Jugoslavije trebalo je da se iseli 40.000 porodica, sto je bilo najmanje 200.000 ljudi. Medjutim, Drugi svjetski rat je omeo da se sve te porodice isele ali ipak dobar dio se uspio iseliti.


Bosnjaci Sandzaka u i nakon Drugog svjetskog rata

U toku Drugog svjetskog rata (1941), jedan dio Sandzaka je bio u sastavu Nezavisne drzave Hrvatske, a skoro cijeli je bio pod okupacijom Italije, dok od jeseni 1943. Sandzak je bio pod okupacijom Njemacke. Sandzacki prvaci i pod takvom okupacijom uspjeli su formirati svoje odbrambene jedinice tzv. Muslimansku miliciju, dok su jednim dijelom ucestvovali i u jedinicama NOV-a i NOP-a pod vodjstvom Josipa Broza Tita. Jedan od organizatora ustanka protiv okupatora u Crnoj Gori i Sandzaku bio je narodni heroj Rifat Burdzevic - Trso (1913 - 1942), zatim narodni heroji Halil E. Hadzimurtezic i Zecir S. Music iz Nove Varosi. U toku Drugog svjetskog rata cetnicke formacije ravnogorskog pokreta Draze Mihajlovica pobile su vise desetina hiljada bosnjackog stanovnistva, mahom djecu, zene, starce. Dok su jedan dio prisilili da predju na pravoslavlje, sto je ustvari bio cetnicki plan ciscenja zemlje od nesrpskog zivlja.
Iako je oduvijek bio cilj cetnickih hegemonista da poubijaju i protjeraju bosnjacko stanovnistvo ove regije, Sandzak se ipak uspio odrzatu, upravo zahvaljujuci Bosnjacima. Sandzacka specificnost jeste u tome zbog izmijesanosti stanovnistva – Bosnjaci, Albanci, Srbi, Crnogorci i dr. Bosnjaci vec stoljecima cine vecinu u ovoj regiji, pa i zbog historijskih tradicija, kada je stvarana nova Jugoslavija, ratne 1943. godine, tada je obrazovano Zemaljsko antifasisticko vijece narodnog oslobodjenja Sandzaka kojim je ova teritorija dobila autonomiju. Ali, ubrzo nakon oslobodnjenja zemlje1945. godine, u kojoj su Bosnjaci dali najveci doprinos od svih drugih naroda koji su ucestvovali u oslobodilackim borbama, Sandzaku je ukinuta autonomija uz obrazlozenje "da to zele narodi".
Poratno vrijeme u Sandzaku je obeljezeno sa blagim ekonomskim, drustvenim i prosvjetnim razvitkom, mada su te promjene vise bile radi nebosnjackog stanovnistva. Tako su mjesta sa vecinskim bosnjackim stanovnistvom jednostavno zaoblazeni u svakom ekonomskom pogledu. Dok, period od 1950. do 1964. godine vlasti su nastavile sa prijeratnom vojno-policijskom presijom da Bosnjaci opet u sto vecem broju napuste Sandzak. Bio je to onaj crni period Partije i raznih grupacija prema pripadnicima islama i uopce samoj islamskoj religiji. Zato, Bosnjaci nisu mogli izdrzati sve te pritiske i oni su se uputili u nove-stare seobe. Putevi si ih vodili ka Kosovu, Makedoniji, Bosni, Turskoj… Samo je u Sarajevu i okolici tada bilo naseljeno preko 150.000, a na cijelom podrucju BiH preko 250.000 ljudi. Tada je za Tursku emigriralo preko 30.000 porodica iz Novog Pazara, Sjenice, Tutina… Iako za Bosnjake nije bila ni malo lahka ekonomska situacija, ipak najmanji razlog migracije bosnjackog stanovnistva iz Sandzaka je bio ekonomski, dok je najveci razlog bio zulum koji su im cinili Srbi i Crnogorci.
Pored samo jednog dijela navedenih cinjenica koje je prezivio bosnjacki narod u Sandzaku, mozemo reci, dobro smo i opstali izmedju takvih krvolocnih susjeda koji su zadojeni mrznjom i koji su biblijsko vjerovanje “Ljubi bliznjeg svoga” preokrenuli u “Ubij, zakolji, siluj, protjeraj i popljackaj bliznjeg svoga”.

Dali je Bosnjacima usud da zive izmedju krvolocnih susjeda?
Ovo je pitanje koje se najcesce cuje u bosnjackim krugovima. Cini mi se, da jos uvijek u bosnjackom intelektualcu 'stanuje' strah, da ga, ne daj Boze, kojim slucajem zidovi - duvari ne prisluskuju!? Posebno, strah se uvukao u one bosnjacke intelektualce koji koji zele sacuvati onu klimavu stolicicu koju im je dala vlast. Da, vlast, nije bitno koja, dal' bivsa il' sadasnja. Sa ovim potvrdjujemo da nema naroda na balkanskom poluostrvu, a i sire, da je tragicnije i surovije stradao od svojih susjeda kao sto su stradali i stradaju Bosnjaci.


Organiziranje sandzackih Bosnjaka krajem XX stoljeca

Nakon osamdesetih godina dvadesetog stoljeca, zapazen je porast intelektualnog kadra u oba dijela Sandzaka iz redova Bosnjaka. Izuzev jednog malog broja koji je bio okupljen oko Islamske zajednice, ostali su mahom djelovali individualno, jer prakticno udruzenja ili organizacije koje su tada postojale nisu iskazivale dovoljno zainteresiranosti za jacanje kolektivne svijesti bosnjacke populacije. Ustvari, to su bila ona cuvena gradjanska udruzenja u kojima su gajili, doduse, pred Bosnjacima “brtastvo i jedinstvo”, a u stvarnom smislu ona su jacala veliko srpske i crnogorske nacionalisticke SANU apetite. Tako, sredine poput Plava, Novog Pazara, Bijelog Polja, Rozaja, Sjenice, Tutina, Berana, Priboj…iznjedrile su brojni i kvalitatan bosnjacki intelektualni kadar. Moze se reci, pravi bosnjacki inetelektualni prodor dogodio se upravo nakon smrti Josipa Broza Tita, kada je naglo i otvoreno veliko srpsko-crnogorski nacionalizam i sovinizam uzeo maha. Upravo oni koji su djelovali pod maskama sa pozicija “bratstva i jedinstva”, tada, krajem osamdesetih godina oni otvoreno pocinju djelovati sa cetnickih pozicija. Njihov jedini cilj je bio sto vise poubijati, silovati, prognati, popljackati, porusiti imovinu nesrpskog stanovnistva na podruciju bivse drzave.
Pocetkom devedesetih godina, bosnjacki pokret u Sandzaku je naglo poceo snaziti nakon osnivanja vjerskih, politickih, nacionalnih, kulturnih, humanitarnih institucija, stranaka i organizacija koje su okupljale bosnjacki intelektualni kadar, naravno naglasavam, bosnjacko stanvnistvo Sandzaka je dalo jedan ogroman i znacajan doprinos u sveukupnom pokretu, ne samo u Sandzaku nego i u iseljenistvu bez cije pomoci mnoge stvari bi se teze ili pak nikako odvijale. Tadasnjim osnivanjem SDA, cini se da je otvoren put za djelovanje, kao i osnivanje organizacija koje smo naveli. Osnovan je Mesihat IZ Sandzaka koji je usko vezan za Rijaset IZ BiH, zatim Bosnjacko nacionalno vijece Sandzaka, KDB “Preporod”, HD “Merhamet”, Matica Bosnjaka Sandzaka, kao i danas brojne druge politicke partije, vladine i nevladine organizacije. Doduse osnivanjem novih stranaka i organizacija mahom je razlog unutarnjeg razdora u postojecim. Razlog je mozda sa jedne strane sto svi zele biti vodje naroda i predsjednici, pa bez obzira dali ih narod zeli ili ne.
Srpsko-crnogorska agresija (’92 – ’95), na nasu maticnu domovinu Bosnu i Hercegovinu i bosnjacki narod u njoj, Bosnjacima Sandzaka je to bio najtezi momenat od svog postojanja. I pored svojeg stradanja, otimanja dvadesetak Bosnjaka iz voza u Strpcima, ubijanjem Bosnjaka i paljenjem desetine sela pljevaljske i pribojske opcine uz granicu sa BiH, zatim brojna hapsenja, zlostavljanja, policijske torture, namjesteni policijski procesi, progoni itd., Bosnjaci u Sandzaku su se angazirali na najbolji moguci nacin da pomognu sto bolje i efikasnije svojoj braci iz Domovine koji su nasli utociste u kod sandzackih Bosnjaka bjezeci ispred cetnickih podivljalih hordi. Na desetine hiljada Bosnjaka iz Bosne i Hercegovine je naslo utociste u Sandzaku. Jedan dio od njih uslijed otezanog povratka na svoj toprak, jer je jos uvijek cetnicka vlast u njihovim maticnim opcinama, zivot su nastavli u Sandzaku. Jedan dio je svoj prognanicki zivot nastavio da zivi u neke trece zemlje Zapadne Europe, Australije, Canade, Amerike, dok jedanom dijelu prognanika njihova srca nisu mogla izdrzatu svu bol i njihova tijela ce vjecno ostati na sandzackim mezarlucima. (No ovo je siroka tema o koj cemo opsirnije nekom narednom prilikom).


Koristena literatura:
Historije Bosne i Bosnjaka – Dr. Mehmedalija BOJIC
Historija Bosnjaka - Dr. Mustafa IMAMOVIC
Bosna i Bosnjaci – Husein PILICA