Sandžak su htjele i velikosrpske aspiracijske snage Draže Mihajlovića, koje dobijaju instrukcije da očiste Bosnu i Sandžak od bošnjačkog stanovništva. Sandžaklije se ubrzo mobilišu u Muslimansku miliciju i u Partizanske jedinice, koje vode zajedničku borbu protiv okupatora i kvislinga, koji žele istrebljenjem Bošnjaka, da ovladaju ovim prostorima. Nakon završetka rata sve republike dobijaju svoj status u Jugoslaviji, a Sandžak ponovo biva likvidiran i podijeljen između Srbije i Crne Gore.

Bukureškim mirom 1913. godine, Crna Gora je dobila teritoriju od 5000 km kvadratnih sa gradovima Pljevlja, Bijelo Polje, Petnjica, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje, Tuzi, do Skadarskog jezera. Na Kosovu dobija Peć i Đakovicu.

Srbija dobija sljedeće gradove u Sandžaku: Novi Pazar, Sjenicu, Tutin, Prijepolje, Novu Varoš i Priboj.

Hrišćanska zapadna propaganda je odavno pisala i širila propagadu da je hrišćanima vrlo teško u Osmanlijskom carstvu, a naročito je to intezivirano nakon odlaska Austrougara iz Sandžaka i uoči balkanskih ratova 1912.-13. godine, podstičući da je došao poslejdnji čas obračuna krsta i polumjeseca. Prema tome muslimansko stanovništvo nikako nije moglo očekivati oslobađanje, već samo okupaciju od strane hrišćanskih balkanskih država. Tako opasna i neizvjesna situacija natjerala je stanovništvo na bijeg iz svojih vjekovnih domova put Turske. Naročito je intenzivirano iseljavanje, nakon završetka Balkanskih ratova i surovih postupaka režimskih i paravojnih snaga Srbije i Crne Gore.
Preko luke Bar, a i preko Kosova i Makedonije, Bošnjaci su nastavljali iseljavanje put Turskih gradova tražeći utočište u opkoljenoj Tusrkoj. Procjene su da je bilo više od 16000 iseljenih iz dijela Sandžaka pod Crnom Gorom i preko 40.000 Bošnjaka iz dijela Sandžaka pod Srbijom. Nastavljeno je otimanje za Bosnu i Sandžak od strane susjeda, ali uvijek ako bi kako moglo bez Bošnjaka.
Sandžak kao okupirana i anektirana teritorija prolazi kroz nekoliko faza od 1913. godine, nakon Bukureškog mira, pa preko okupacije od strane Austro-ugarske 1914.-1918. godine, potom ponovne okupacije od strane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918. godine, kada Bosna i Hercegovina, kao vrlo oslabljena politički, pravno i vojno, nema snage da pokrene pitanje povratka Sandžaka u svoje okrilje, u čijem sastavu je bio, više od 400 godina. ^[3] Sandžak u Kraljevini SHS, podijeljen je između Zetske i Užičke oblasti. ^[4]

Nakon što je uvedena šestojanuarska diktatura 1929. godine, Sandžak je novom podjelom Kraljevine Jugoslavije pripao Zetskoj banovini, sa centrom u Cetinju.Ustav iz 1931. godine je potvrdio administrrativno ustrojstvo, da bi kapitulacijom Jugoslavije, Sandžak ponovo bio demarkaciona zona između njemačke, itaijanske okupacione zone, NDH i velike Albanije 1941. godine.
Nakon dizanja ustanka 14. jula 1941. godine u Sandzaku se formiraju partizanske jedinice, koje će prerasti u više oblike manevarskih jedinica; Prve proleterske, Druge proleterske, Treće Sandzačke (proleterske,) i td. Nakon stvaranja slobodnih teritorija i stvaranja uslova za obnovu zemaljske zasebnosti u odnosu na sve druge države u kojima je nakon AVNOJ-a 1942. godine, došlo do osnivanja Zemaljskih antifašističkih vijeća narodnog oslobođenja u Sandžaku, Bosni, Hrvatskoj, Crnoj Gori i dr. U jesen 1943. godine ZAVNO Sandžaka je na II. Zasijedanju AVNOJ-a u Jajcu, iako bez delegacije Sandžaka, priznat kao zasebna jedinica, koja ulazi u sturkturu buduće Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ), bez jasnog položaja u budućoj strukturi. ^[5]

Sjenička konferencija 1917., Prvo zasijedanje ZAVNO Sandžaka 1943., Likvidacija Sandžaka 1945. i Referendum za autonomiju Sandžaka 1991. godine, predstavljaju svojevrsne političko-pravne fundamente u razvoju svijesti i dostojanstva Sandžaklija, o značaju Sandžaka kao jedinstvene regije iako je od 1912. godine okupirana i administrativno podijeljena terotorija.

Izbijenjem Drgog svjetskog rata 1941. godine, Sandžak okupiraju njemačke i italijanske snage, a prema njihovom dogovoru stvorena je linija razgraničenja u Sandžaku. U njemačku zonu ulaze Novi Pazar, Sjenica, Prijepolje , Priboj i Nova Varoš, a u italijansku okupacionu zonu ulaze Pljevlja, Bijelo Polje, Bihor, Berane i Tutin. U isto vrijeme Sandžak okupitraju i albanske jedinice uz podršku njemačkih okupacionih snaga. Sandžak je željela i NDH, kako bi stvorila svoju maksimalnu teritoriju od Boke Kotorske, preko Sandžaka, do Subotice.

Zločin genocida srpsko-crnogorskih četnika nad Bošnjacima u Sandžaku

Sandžak su htjele i velikosrpske aspiracijske snage Draže Mihajlovića, koje dobijaju instrukcije da očiste Bosnu i Sandžak od bošnjačkog stanovništva. Sandžaklije se ubrzo mobilišu u Muslimansku miliciju i u Partizanske jedinice, koje vode zajedničku borbu protiv okupatora i kvislinga, koji žele istrebljenjem Bošnjaka, da ovladaju ovim prostorima. Nakon završetka rata sve republike dobijaju svoj status u Jugoslaviji, a Sandžak ponovo biva likvidiran i podijeljen između Srbije i Crne Gore.

Sandžak iako podijeljen, ulaskom u novu Jugoslaviju, očekivao je shodno učešću i doprinosu NOP i NOR, a naročito doprinosu formiranja DFJ 1943. godine u Pljevljima i u Jajcu, poboljšanje ekonomskih, kulturnih i prosvjetnih prava i sloboda u odnosu na prijeratno stanje.

Nove vlasti u Sandžaku od 1945. godine, pod rukovodstvom KPJ, a naročito Aleskandra Rankovića, Blaža Jovanovića, Milovana Đilasa, Moše Pijade i drgih, vršile su neviđene represije nad Bošnjacima, Albancima, Turcima, Gorancima, Torbešima i drugim muslimanima, kako bi u što većem broju napustili Bosnu, Sandžak, Kosovo, Makedoniju, Srbiju, i Crnu Goru. ^[6] Nakon likvidacije Sandžaka 29.3.1945., na drgom zasijedanju ZAVNO Sandžaka u Novom Pazaru, ništa bolji položaj i uslove sveukupnog života u selima i gradovima Sandžaka, nažalost, nisu imali ni Srbi, Crnogoci, Albanci i pripadnici drugih naroda u podijeljenom i zapostavljenom nerazvijenom Sandžaku. ^[7]

Zbog toga se iselilo više od 150.000 u Bosnu, više od 50.000 bošnjaka u Tursku i veliki broj Bošnjaka odlazi na Kosovo i u Makedoniju, sa namjerom da kao „Turci“ nastave put u Tursku. Život Bošnjaka Sandžaka, u SFRJ je bio konstantno u podređenom položaju, bez prava na domovinu, nacionalno ime, na vjeru, jezik, pismo, kulturu, tradiciju, književnost, umjetnost, folkor, običaje, pripadnost antifašističkom pokretu i druge osobenosti koje su vjekovima krasile Bošnjake - muslimane.

Nakon demokratskih promjena 1990. godine i slobodnih izbora u Jugoslaviji, SDA Srbije, i Crne Gore, je organizovala referendum o statusu Sandžaka kao prekogranične regije u okvirima novonastale situacije, kada su Jugoslaviju sačinjavale samo Srbija i Crna Gora.

SDA i MNVS / BNVS su najznačajnije institucije koje su Sandžaklije osnovale još 29.7.1990. godine i pokazalo se da su ove dvije institucije odigrale najznačajniju politčku, reformatorsku i emancipativnu funkciju, kako u dijelu Sandžaka pod Crnom Gorom, tako i u dijelu Sandžaka pod Srbijom. Bošnjaci su faktor koji afirmiše još snažnije i kvalitanije odnose unutar država u kojima žive i u odnosu sa matičnom državom svih Bošnjaka, Bosnom i Hercegovinom i zavičajnom regijom Sandžakom. Nažalost i najnovija administrativna raspodjela sandzačkih opština u Srbiji, nije ni malo vodila računa o regionalnim interesima i zavičajnoj cjelini svih šest sandžačkih opština u Srbiji. Sandžak pod Crnom Gorom, se uglavnom spominje kao sjeverna Crna Gora iako je među Sandžaklijama u Crnoj Gori i dalje jako prisutan osjećaj pripadnosti Sandžaku kao zavičajnoj regiji, sa posebnim osobenostima u odnosu na ostale regione Crne Gore.

Takav odnos i kvalitativni rezultati rada mnogih institucija u Sandžaku, daje nam za pravo da predložimo i učinimo sve da se formira multikulturalna, multietnička, multijezička Prekogranična Euroregija Sandžak, koja bi obuhvatala opštine u Srbiji (Novi Pazar, Sjenicu, Tutin, Prijepolje, Novu Veroš, Raška i Ivanjica), Crnoj Gori (Pljevlja, Bijelo Polje, Petnjica, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje, Andrijevicu i Mojkovac); Kosovu (K. Mitrovica, Zubin Potok, Peć, Vitomirica, Istok, Klina), Albaniji (Tropoje, Skadar i Malesi i Madhe) i Bosni i Hercegovini (Čajniče, Rudo, Foča). Na taj način bi Sandžak kao euroregija povezivao i razvijao snažnije i svestranije veze među balkanskim zemljama, ne narušavajući suverenitet i teritorijalni integritet Srbije, Crne Gore, Kosova, Albanije i Bosne i Hercegovine. Smatramo da bi to bio veliki doprinos bržem iznalaženju rješenja i za ostale euroregije na Balkanu, koje bi omogućile brži integrativni proces zemalja zapadnog Balkana u Evropsku uniju- EU.

Fussnote:
^3] Ban Tvrtko I. Je 1373. godine pripoio teritioriju Sandžaka, koji je uz manje ili veće izmjene bio u satsavu Bosne sve do definitivne aneksije Bosne od strane Austro-ugarske, kada povlači i svoje jedinice iz sandžačkih garnizona^4] Pljevlja i Bijelo Polje su pripali Uzičkoj oblasti, kako stoji u Vidovdanskom Ustavu kraljevine SHS, 1921. godine.
^5] Jasno se vidi u odlukama, donešenim na II. Zasijedanju AVNOJ-a 29.11.1943. godine.Tada nisu bile zastupljene ni Vojvodina, ni Kosovo, ni Makedonija, ni Srbija, koje su naknadno pred kraj rata bile uključene u AVNOJ, preko svojih političkih predstavnika, na trećem zasijedanju AVNOJ-a, kada je već ZAVNO Sandzaka bilo već likvidirano, nazalost.
^6] Procjene su da Bošnjaka iz Sandzaka ima preko 2 miliona izvan historijskih granica Sandzaka koji razasuti zive najviše u Turskoj, Bosni, Srbiji, Crnoj Gori, Americi, Australiji, Evropi, Makedoniji, Kosovu, Albaniji, Hrvatskoj, Sloveniji, i dr.
^7] Zbog toga je najveći broj Sandzaklija potrazilo svoju nafaku u drgim privrednim centrima Srbije, Crne Gore, Hrvatske, Makedonije i brojnih zemalja svijeta, pa se procjenjuje da izvan Sandzaka zivi nekoliko puta više Sandzaklija, nego u oba dijela Sandzaka.

Sljedeći nastavak:
4. Pravni okvir euroregija i Sandzaka kao prekogranične euroregije