Serijal iz knjige "Elementi materijalne i duhovne kulture Bošnjaka u Sandžaku" autor Fatih Hadžić
ROŽAJE OD KASABE DO GRADA
Autor: Fatih Hadžić
Objavljeno: 09. Sep 2015. 18:09:44
 |
 Autor: Fatih HADŽIĆ |
Pod višedecenijskim uticajem školskih obrazovnih programa, koji su bili negatorski raspoloženi prema svemu što je islamsko i orijentalno, došlo je do krize identiteta kod bošnjačkog naroda, ne samo u Rožajama nego donekle i na širem prostoru Sandžaka. Bošnjaci su dobrim dijelom zaboravili „ko su i šta su i kojoj kulturi, religiji i civilizaciji pripadaju“. Sve je ovo imalo za posljedicu otuđenje Bošnjaka kao pripadnika islama od svojih nacionalnih vrijednosti, pa time i od islamsko-orijentalne tradicije, kulture, običaja, arhitekture.
Ovo poglavlje knjige, i pored svega, polazi od pozitivno postavljene hipoteze a to je - da dokaže da i dalje u kulturi i tradiciji Bošnjaka na prostoru Rožaja, nije sve uništeno i da je, barem u nekim elementima vidljiva estetska islamsko-orijentalna, ili jednostavnije rečeno bošnjačka dimenzija života na ovom području.
Grad i sama opština Rožaje se nalaze na rijeci Ibru, i to u njenom gornjem toku. Geografski i administrativno Rožaje pripada Crnoj Gori, odnosno crnogorskom dijelu Sandžaka. Smješteno je na raskrsnici puteva Berane - Kosovska Mitrovica, Berane - Peć i Berane - Novi Pazar.
Na posljednjem popisu stanovništva održanom 2003. godine, na nivou Crne Gore, u opštini Rožaje kao Bošnjaci izjasnilo se 22. 512 stanovnika ili 81,68%, kao Muslimani 1.170 ili 6,06%. Kao Albanci, koji su takođe pripadnici islama, na ovom popisu se izjasnilo 1.190 stanovnika Rožaja ili 4,32%. Ostalo stanovništvo Rožaja čine pravoslavci i drugi.
Balotići, Bandžov, Bać, Bašča, Besnik, Bijela Crkva, Biševo, Bogaji, Bukovica, Vuča, Gornja Lovnica, Grahovo, Grižice, Dacići, Donja Lovnica, Ibarac, Jablanica, Kalače, Koljeno, Paučina, Plumci, Radetina, Rožaje, Seošnica, Sredjani Sinanovići i Crnokrpe.
Smatra se da ime Rožaje potiče od dva kamena klika - šiljasta krša, ispod kojih je započela gradnja prvobitnog naselja Rožaja. Naime, ova dva paralelna kamena klika liče na dva kozja roga pa otuda rogovlje, rožje, rogaje, Rožaje. Prvi put pod ovim imenom Rožaje se spominje 1585. godine. Međutim, poznato je da je Rožaje postojalo znatno ranije i kao selo i kao tursko vojno utvrđenje. Često se u historiografiji Rožaje pogrešno poistovjećuje sa Trgovištem, međutim, pravilno je shvatanje da Rožaje označava naselje, dok Trgovište označava kazu, odnosno nahiju kojoj je Rožaje pripadalo.(1)
Osmanlije su Rožaje zaposjele oko 1455. godine i tada je izvršen i prvi popis iz koga se vidi da su ti krajevi pripadali oblasti Vuka Brankovića, odnosna krajištu Isa-bega Ishakovića. Turski putopisac i geograf Hadži Kalfa iz XVII stoljeća piše da u Rožajama žive samo Srbi. (2)
U prvoj polovini XVIII stoljeća, tačnije 1730. godine, Rožaje je pripadalo kadiluku Budimlja i Bihoru i tada su i Rožaje i Bihor bili u sastavu Novopazarskog i Bosanskog ejaleta. U prvoj polovini XVIII stoljeća Rožaje su naselila brojna plemena Kelmenda iz sjeverne Albanije (koja su, oko 1702. godine prešla na islam), kao i prognana muslimanska plemena iz Crne Gore, odnosno, Meduna i Kuča. (3)
 Rožaje iz 60-tih godina 20. vijeka |
Godine 1720. Rožaje postoji kao gradić i kao naselje oko njega. Na obali Ibra, blizu gradskog zida i vojne kasarne, podignuta je i prva džamija, Džamija Sultana Murata IV, koja je sagrađena 1629. godine. (4)
Ima mišljenja da je ova prva džamija u Rožajama podignuta 1450. godine, za vrijeme Sultana Murata II iako u to vrijeme nije bilo islamiziranog stanovništva u Rožajama, već je džamija podignuta za potrebe turske vojne postaje. Dakle, bilo kako bilo damija se zove - Džamija sultana Murata, pa bilo II ili IV. Pored ove džamije je i turbe šejha Muhameda (Mehmeda) Užičanina, profesora medrese u Užicu, koji je nakon progona iz Užica i skrivanja u rožajskom kraju, uhvaćen i ubijen od strane janjičara u selu Balotićima kod Rožaja 1750. godine. (5)
U Rožajama postoji i džamija zvana Kučanska koja je prema jednom izvoru sagrađena 1830. a po drugom 1779.godine. (6)
 Gornja čaršija (danas ne postoji) |
Interesantno je ovdje navesti i činjenicu da je čuveni osmanlijski naučnik, enciklopedista i reformator Šemsettin Sami Frašeri, koji je rođen 1850.godine u Frašeru u današnjoj Grčkoj, u svojoj enciklopediji Kamusu 'l al’am, koja je štampana u Istanbulu 1891.godine, zapisao interesantne podatke o Trgovištu:
„Trgovište (Rožaje) se nalazi u Kosovskom vilajetu u Pećkom sandžaku. To je mala kasaba i centar istoimene kaze, koja se nalazi na sjeveroistočnoj strani od Peći sa ukupno, oko 3.000 stanovnika. – Kaza Trgovište se nalazi sjeverno od Novopazarskog sandžaka, zapadno od Berana, na jugozapadnoj strani od Peći. Istočno je još iz mitrovačkih kaza ovdje konačište i zajednica od 62 sela. Predio (tlo) je krševit. Zbog obilja pašnjaka razvijeno je stočarstvo, pa se proizvodi izvrstan maslac, sir i ostali ovčiji proizvodi za izvoz. Tu su također, izvrsne količine drvene građe iz njihovih šuma. Broj stanovnika se povećao na 25.000 duša, pretežno islamskog i ostalog hrišćanskog življa. Stanovnici su arnautskog i bošnjačkog govornog jezika. Unutar postojeće kaze je 6 časnih džamija, 150 magaza i dućana, 6 mekteba, 1 crkva. Klima je vrlo hladna, zime su duge i jake“. (7)
 Samijev tekst o Rožaju (Trgovištu) |
Bošnjačke gradske kuće, u ranijem periodu, uglavnom su pravljene na dva boja (sprata). Donji boj je bio od kamena ili od ćerpiča, to jest od nepečene cigle, a gornji od brvana ili od čatme. Pokrivane su šindom (šindrom), koja je rađena od jelovih, borovih i smrčevih daščica, dužine 40–100 cm, a širine 8–15 cm. Svaka kuća je imala po jednu sobu za musafire – musafirsku sobu ili odaju. Ove sobe su posebno opremane i držane uredne i čiste, da bi izgledale lijepo, jer je u njima domaćin primao musafire. Bile su namirisane i zastrte novim ćilimima. Pokraj zida ispod prozora, tj. u vrh sobe, je postavljan minder prekriven od vune tkanim sedžadama i jambulijama, a uz zid na minderu su postavljani, takodje tkani, jastuci. Pokraj mindera na podu su prostirane pustećije kako bi onima koji sjede na minderu bilo toplo za noge.
U sobama su postojali rafovi na kojima se ostavljao mushaf i drugi kitabi. Prozori su sa spoljašnje strane imali tzv. kapake, odnosno kanate, koji su noću bili zatvoreni a danju otvoreni, što je sličilo današnjim roletnama. Svakako, na prozorima su bile postavljene bijele i raznim bojama i vezovima izvezene zavjese, koje su još nazivane „zarovi“.
 Staro Rožaje |
Gradska kuća je obavezno imala odžak (kamin), koji se nalazio u musafirskoj sobi. U odžaku se ložila vatra i tako se zagrijavala soba. Na toj vatri se postavljao ibrik za pečenje kahve za musafire. Nekada se na žar u odžaku postavljao i sadžak tj. metalni tronožac na kome se postavljao sud za zagrijavanje vode za abdest ili za kuhanje hrane.
U musafirskoj sobi su postojali dolapovi ili dušekluci, to jest veliki ormari ili plakari, koji su bili fiksirani za brvna a u kojima se ostavljala postelja - dušeci, jorgani, jastuci, ćilimi i ostala postelja. Svakako na zidu musafirske sobe stajao je okačen veliki zidni sahat sa klatnom i tegovima, sa ispisanim turskim (arapskim) brojevima. Tabla sahata je bila išarana arabeskama ili ornamentima raznih boja, tako da je sahat služio i kao ukras.
 Tip gradske kuće sa dijelom zvanim „ćošak“ |
U musafirske sobe su se primali i u njima su boravili gosti-musafiri. Tu su gošćeni i posluživani rahat-lokumom, šerbetom, kahvom i tu su se služili razni zijafeti i ostala muslimanska-orijentalna jela.
Treba napomenuti da je u jednom dijelu kuće postojala i soba zvana divanhana, uređena slično kao i musafirska soba, ali je imala i neku vrstu terase koja je bila nadnesena nad avlijom ili ulicom i služila je za dnevni boravak i za razgovor, a u njoj se pušio duhan i ispijala kahva sa odabranim prijateljima, ahbabima i poznanicima. Na jednom dijelu gradske kuće nalazio se i doksat. To je bio istureni dio kuće, na spratu, kao trijem, a mogao je biti zatvoren ili otvoren. Takodje je bio zastrt i služio je za odmor i relaksaciju u ljetnjem periodu.
Odlika gradske muslimanske kuće bila je i ta što su prostorije bile podijeljene na dva dijela - na selamluk i na haremluk. Selamluk je služio za musafire i za boravak muškog dijela porodice, to jest odraslih muškaraca, dok je haremluk bio ženski dio kuće. U haremluk stranci i oni muškarci koji nisi bliža rodbina nisu mogli da zalaze.
Pored običnih kuća u gradovima su postojale i kule. U Rožajama postoji jedna takva kamena kula – Ganića kula (8), koja danas postoji u obnovljenom obliku i na sasvim drugom mjestu u odnosu na zidine autentične Ganića kule. Današnja kopija Ganića kule predstavlja simbol rožajske kuće iz turskog doba i ona je najstarija gradjevina u Rožajama. Kula je najvjerovatnije sagradjena 1797.godine.
U dokumentima – prepisci Vase Popovića i Miloša Obrenovića, pominje se Ganića Kula kao vojno utvrdjenje u vezi pobuna i prolaska bosanske vojske Huseina Gradaščevića kroz Sandžak, prema Kosovu, gdje se 1832.godine odigrala bitka između njegove i turske vojske.
 Originalni izgled Ganića kule, danas Zavičajni muzej |
Dr. Milisav Lutovac navodi da je kula napravljena kao utvrdjenje za odbranu od Karadjordjevih ustanika i prvobitna namjena joj je bila da bude vojno utvrdjenje, dok je kasnije služila za stanovanje porodice Ganić. Kula je sagradjena u podnožju Ganića Krša, na lijevoj obali rijeke Ibar. Oko kule je bio sagradjen zid sa dvije strane, visine dva metra i širine 50 cm. U avliji se nalazilo nekoliko objekata, a nalazio se i mutvak-pekara za pečenje hljeba. Avlijska vrata su bila napravljena od drveta, iz dva dijela, visine 2,5 metara. Na tim vratima je postojao otvor zvani „kapidžik“ koji se koristio za ulazak i izlazak u avliju. Vrata su se zaključavala sa unutrašnje strane mandalom. Velika vrata su imala rezu i zaključavala su se katancem. Donji dio avlije bio je ogradjen tarabama, a ispod kule nalazila se štala za konje. Sa istočne strane kule nalazio se izvor pitke vode.
Inače Kula je bila sagrađena od kamena od drveta. Dio koji je sagradjen od kamena sastojao se: od podruma, prizemlja i sprata. Zidovi su bili od neotesanog kamena, a kao vezivno sredstvo služila je glina, ilovača pomiješana sa pljevom i seckanom slamom. Širina temelja iznosi 2m, a dimenzije objekta su 8 x 8 metara. Na svakom spratu su postojali otvori, dimenzija 0.40 x 0.40 m, a svrha tih otvora je bila da posluže kao puškarnice, kada to zatreba. Sa unutrašnje strane prozori su imali nešto veće dimenzije, a na gornjoj strani su imali svodast, polukružan oblik sa bukovim toplijama i mušebcima. Na svakom spratu su postojala po tri prozora, jedan okrenut prema zapadu(prema avlijskoj kapiji), a dva okrenuta prema jugu. Kula je spolja ostavljala utisak velike gradjevine, zbog debljine zidova, a enterijer je bio ograničen i skučen.
Prostor u podrumu je bio namijenjen za držanje stoke, postojale su improvizovane stepenice za ulaz u prizemlje. Vrata su bila od tesanih bukovih dasaka. U podrumu su postojali otvori zvani „mazgale“ koji su takođe korišteni kao puškarnice u ratnim vremenima, a korišteni su i za ventilaciju objekta. Zatvarala su se mandalom.
Spoljna vrata su u gornjem dijelu bila polukružnog oblika, a zatvarala su se mandalom i zasuvkom (drvenom rezom). Za ulazak na prvi sprat koristile su se drvene stepenice, sa 11 stepenika, sa ogradom od lijepo gradjenih parmaka. Vremenom, prvi sprat je pretvoren u sobu za spavanje, a u jednom dijelu je bio napravljen hamam (kupatilo). Na ovom spratu su postojale dvije „mazgale“ sa desne strane ulaza. Na kuli su postojala dva proširenja-niše i to jedan sa istočne strane dimenzija 0,70 x 0,60m
Sa prvog sprata vodile su stepenice, koje su bile napravljene od drveta, na drugi sprat, zvani čardak, koji je bio od drveta. U prvo vrijeme je služio kao soba za ratnike i imao je „dušemu“( patos podignut od pola sobe-za spavanje ratnika).
Čardak je bio sagradjen od tesanih bukovih greda. Na samom ulazu u čardak, postojao je prozorčić, prorezan u gredama, sa poklopcem (kanatom), namjena mu je bila da osvjetljava stepenišni prostor i ujedno je služio za vodjenje razgovora kada bi neko tražio odredjenu osobu iz kule.
Pri samom ulasku na čardak, prvo se nalazio hodnik sa patosom od dasaka i plafonom od bukovih dasaka zvani šašovci. Poslije hodnika dolazi prostorija, koja predstavlja produžetak istog, sa većim dimenzijama, sa uzdignutijim patosom za 20 cm, u odnosu na hodnik. Dimenzije ove prostorije zvane ćošak, bile su 1,5 x 2 m, a bila je ukrašena ornamentima. Prozori ove prostorije bili su okrenuti prema sokaku koji je vodio do prve raskrsnice. Ćošak je imao pogled i u pravcu vodenice koja je bila na desnoj obali Ibra. Jedan prozor je gledao u pravcu Ganića Krša, gdje postoji pećina „Sarandža“, u kojoj se je moglo sakriti u slučaju ratne opasnosti.
U letnjem periodu najčešće se sjedilo u ovoj prostoriji-ćošku, posmatralo se ko od kuda putuje i ko se približava kuli. Široki hodnik se ljeti koristio za objed, jer je u njemu bio ugradjen umivaonik (legen) za pranje ruku i posudja. U velikoj sobi je bila izgradjena zemljana peć-furuna za zagrijavanje prostorije. Sobna vrata su bila od drveta i izrezbarena.
Na spratu su imale tri sobe tzv. „velika i mala soba“ i „sobica“. Velika soba služila je za dnevni boravak porodice.
U ovoj sobi je postojao odžak, verige za grijanje vode, zemljana peć sa lijepo sazidanom kupolom. U svim sobama plafon je bio od drvenih bukovih dasaka-šašovaca. Prozori ove prostorije bili su usmjereni u pravcu istoka sa toplijama - mušebcima (oblim rešetkama) koji su se zatvarali sa unutrašnje strane. Do zemljene furune nalazio se paravan tzv. krevet . U ovoj sobi su se još nalazili dušekluci, dolapluci, a iznad njih su se nalazile police za posudje. Prostorije su noću osvjetljavane petrolejkama - lambama.
Mala soba je služila za prijem uglednih gostiju. Imala je dušekluk, hamam, rafove sa lijepo izrezbarenim ornamentima. Dimenzije prozora su bile 0.80 x 0.90 metara. sa rešetkama. U sobi je postojao odžak, a bila je osvijetljena visećom petrolejskom lampom.
Sobica je korištena za ostavu, imala je dva prozorčića veličine 0.40 x 0.40 metara, jedan usmjeren u pravcu avlije a drugi u pravcu vodenice na južnoj strani.
Kula je bila pokrivena šindrom (drvenim krovnim pokrivačem). Na vrhu krova kule nalazio se drveni šiljak dužine 1.5m. a pri samom vrhu imao je prošireni dio poput jabuke, što je bio znak da u takvoj kući može musafir da svrati, ako mu je potrebno prenoćište.
Vremenom, kula je propala, prostor oko kule je zauzet od privatnih kuća, a 1979.godine, znatno je oštećena od zemljotresa tako da je sada bez krova, oronula i izložena je vremenskim nepogodama. SO-e Rožaje smatrala je da više nema uslova za njeno renoviranje, nego je odlučeno da se po projektu stare Ganića kule izgradi nova na drugoj lokaciji. Medjutim ovaj objekat ne može zamijeniti staru Ganića kulu, jer, sama lokacija i njeno ranije okruženje daju pravu sliku kule. Time je ova kula izgubila na svojoj istorijskoj vrijednosti i originalnosti ali je sačuvana kao podsjećanje na nekadašnju tradiciju i kulturu Bošnjaka Rožaja.
 Izmještena Ganića kula, koja više ne postoji |
 Tip seoske kuće |
Bošnjačke seoske kuće su mahom pravljene od kamena i drvene gradje, to jest od brvana. Prizemni dio kuće, odnosno "donji sprat" je često pravljen od kamena, ali i od drvenih brvana. Ove kuće su najčešće pravljene na strmim terenima, tako da je samo pola donjeg sprata služilo kao izba tj. kao prostorija za ostavu, za stoku, a nekada i za stanovanje, a druga polovina je bila ukopana u zemlju i nije bila upotrebljiva. Na gornjem spratu kuća je obično imala dvije prostorije. Jedna je korištena za spavanje i ona je imala patos. Imala je mindere, rafove koji su korišteni za ostavljanje, novog posudja, tablji sa fildžanima, i posebno za čuvanje i držanje muslimanske svete knjige Kur'ana. Druga prostorija je imala zemljani pod. Tu je bilo ognjište sa sadžakom, verigama i sačom, gdje se spremala hrana. Postojale su i hatule, koje su takodje služile za ostavu, kao neka vrsta plakara u zidu. Ove kuće nijesu pravljene raskošno kao gradske kuće a bile su takodje pokrivene šindrom. Rjedje crepom i to u novije vrijeme. Oko seoskih kuća nije bilo ogradjenih avlija već su one obično bile okružene prostranom okutnjicom, baščom, njivom, livadom. Inače svaka muslimanska kuća, kako gradska tako i seoska je imala hamam za kupanje, a u blizini je obično bila česma ili bunar sa vodom za piće. Za muslimansko stanovništvo voda je simbolizirala izvor života, higijenu i zdravlje.Nužnik je bio poljski i najmanje je bio udaljen oko 30-40 metara od kuće, a obavezno je bio zaklonjen izmedju ostalih zgrada i pratećih objekata.
 Kuća autorovog pradjeda Iljaza Hadžića, nalazila se u selu Balotiće (crtež: Harun Hadžić, 1975. god.) |
Pored običnih seoskih kuća, na selu su postojale i kule koje su pravljene od kamena. Kule su imale samo ugledne i jake porodice koje su nešto značile u selu pa i šire. Zidovi ovih kula su obošno bili debljine oko jedan metar i one su takodje, pored stanovanja imale su ulogu porodičnog utvrdjenja i zaštite od eventualnih napada raznih komita i bandi izvana. Imale su više prostorija koje su bile opremljene minderima. Jedna takva kula postoji i danas u selu Balotiće.
 Sjeverozapadno ćoše Hadžića kule, sa ulaznim vratima, tarihom, puškarnicama i prozorima |
Porodica Hadžića čuva u svom pamćenju istinitu priču da je njihov predak hadži Sefo imao dva sina koji su, takođe, bili hadžije, Sadriju i Halita, i da su Hadići po njima dobili prezime. Nakon hadži Sefove smrti odlučili su da podijele imovinu. Nakon diobe imovine, hadži Sadrija, kao stariji bratodlučio je da sagradi kulu. Započeo je da gradi kamenu kulu. Bio je toza te prilike veliki gradjevinski objekat. Kamen je dovlačen saobližnjih škala(9) , na smuk. (10) Za dovlačenje kamena angažovano je bilo 24 para volova, nekoliko mjeseci. U blizini je bila napravljena krečana. Niko od mještana nije branio da se materijal dovlači preko njegovog imanja. Izgradnja kule je trajala 3 godine. Dimenzije kuće su 10 x 9 metara, i sastoji se od dva sprata. Debljina zidova je 85 cm. Veoma je visoka, donji sprat-prizemlje je visine oko 4 m. Na kuli postoji natpis-tarih na kome piše da je hadži Sadrija sagradio kulu 1315. Hidžretske godine (1897.). Umer Hadžić (70), advokat iz Rožaja, jedan od današnjih Hadžića, priča: „Moja bijača, rahmetli Raza, je te godinebila „došla“ (udata), ona je „turala“ kahvu za majstore-zidare. Pričala mi je da je dnevno trošila po jednu oku kahve, što iznosi 1 kg i 250 grama. Kahvu je pržila u dolap od tenećei ručno mljela. Znači da je ogroman broj radnika radio na izgradnji kuće. Kulu su zidali majstori iz Debra, iz današnje Makedonije, kojee su naši stari zvali Dibrani. Po kazivanju tvog (autorovog, m.p.) djeda, rahmetli hadži Husejna Hadžića, isti majstori koji su sagradili kulu u Balotiću, sagradili su i kulu u selu Čulije, opština Tutin. A po kazivanju rahmetli Isa Dacića, isti majstori su pravili i Dacića kulu u Suhom Polju, u opštini Rožaje“.
 Istočna strana Hadžića kule, sa puškarnicama i otvorom za top |
Umer Hadžić nastavlja svoju priču, dalje: „Kula na spratu ima samo jednu sobu i jedno predsoblje, koje smo mi zvali divanhana. Divanhana ima 12 prozora, sa dvije strane po 6, i jedan mali okrugli prozor koji se zvao top. Iz prizemlja, lijevom stranom od ulaznih vrata, na sprat je išlo stepenište – drvene sube. Kula je imala na spratu mokri čvor (unutra), koji je bio u kamenu urađen, a imala je i hamam za kupanje. Kula je imala 32 puškarnice (11), među kojima i jedna puškarnica koja je onemogućavala da se dodje do ulaznih vrata, jer je išla kroz zid sa sprata, pa kroz kameni luk ulaznih vrata. Vrata su bila napravljena od suhe bukovine, debljine 10 cm, a sa unutrašnje strane je postojao mandal. Mandal je jačapoprečnagreda koja iz jednog zida preko vrata ide u drugi zid i zategne vrata, tako da ih nije bilo moguće otvorit sa spoljašnje strane, a veoma ih je i teško bilo obiti, pogotovo ako u kući ima neko da brani.
Kula je kasnijee bila u vlasništvu porodice hadži Vejsela Hadžića do 1958.godine, a potom je kupio Jusuf Hadžić. U njoj je živio 10 godina, a nakon toga je prodao mještaninu Beširu Fejzićui otselio za Tursku.
Hadžića kula je danas u lošem stanju. Više niko u njoj ne stanuje. Zbog zuba vremena i zbog ne održavanja, zidovi su ispucali i postoji opasnost od rušenja.
Čardak je bila posebna i lijepo uredjena kuća, obično gradjena od drveta i na dva sprata ali manjih dimenzija od uobičajene kuće. Bila je estetski naročito dotjerana i ukrašena. Služila je za posebne dočeke i smještaj odabranih gostiju, naročito u ljetnjem periodu. Inače čardakom se često nazivala i posebna prostorija u gradskoj kući koja je bila izbočena prema ulici. Dakle odlika čardaka jeste ta što se radi o iznesenoj, uzdignutoj prostoriji, sa dobrim vidikovcem, uredjenim kao neka vrsta dvorca. Nešto kao "carska palata u malom".
Štala za konje zvala se ahar. Obzirom da su ranije ljudi držali konje sedlenike, koji su služili samo za jahanje, za njih je postojala i posebna štala, jer su ti konji morali biti posebno gajeni i izdvojeni od ostale stoke. Sedlenici su se koristili za duža putovanja, za svadbe i za trčanje košije, tj. za konjske trke. Bili su neka vrsta "luksuznog automobila" i smatrani su znakom prestiža i ugleda. Sedlenici su ukrašavani lijepim sedlima, huzdama, hašama, tufama, ogledalima i prekrivačima od vune, čohe i kadife. Sedlenicima se stavljao zob da bi bili dobro udržani i snažni da bi bolčje služili svojoj namjeni.
Gradski sokaci su bili široki i popločani kamenim pločama - kaldrmom. Postojao je glavni put, džada, ulica, a svaka kuća je imala svoj sokak koji ju je povezivao sa glavnim sokakom odnosno ulicom ili glavnom džadom. I seoski sokaci su bili slični gradskim, samo što su bili uži i nijesu imali kaldrmu. Sokaci su bili ogradjivani tarabama ili ogradom pletenom od pruća tzv. plotom. Sokaci su obično prolazili kroz bašče, pored bunareva i česama za vodu, pored kuća, kroz sela, pored katuna - stanova za izlazak na pašu sa stokom, i sl. pa su se u njima susretali razni prolaznici, komšije, putnici namjernici i sl. gdje su se uzgred upoznavali i pozivali jedni druge na kahvu, na muhabet, na razgovor.
Stanovi su pravljeni od drveta i imali su samo jedan sprat, odnosno pravljeni su „nad zemljom“. Takodje su okrivani šindrom, a nekada slamom ili „lubom“ tj. sirovom korom od smrčevog stabla. Pravljeni su mahom u planinama, odnosno na periferiji sela i u njima se boravilo samo ljeti, kada bi se stoka istjerivala na ispašu, dok bi seoska imanja u medjuvremenu bila pokošena, požnjevena i ljetina spremljena za zimu. Tek tada bi, a to je bilo u jesen, stoka ponovo dotjerivana u selo radi prezimljavanja. Inače stanovi su imali samo jednu prostoriju, koja obično nije imala patos.
Pored samog stana-katuna koji je služio za stanovanje, postojale su i druge zgrade koje su služile za razne potrebe, kao na primjer ostava (mljekar), gdje su se čuvali mliječni proizvodi - kace sa sirom, skorupom, kajmakom, maslom, karlice sa varenikom, štruglje za mužu krava i ovaca, grudnjače za sirenje i pravljenje mladog sira, stap za metenje varenike i pravljenje izmećaja tj. mliječnog proizvoda od koga se kasnije topljenjem odvajao trop a dobijalo maslo, i sl. Stanovi su takodje držani čisto i uredno, jer se u njima boravilo i živjelo tokom cijelog ljeta.
Posljednjih decenija XIX vijeka Osmanska Turska je usvojila određene uredbe kojima je bilo regulisano da se u svim naseljima gdje ima više od 100 kuća (domaćinstava) formiraju mektebi-iptidaije, tj. osnovne škole, a u svim varošima sa više od 500 domova ruždije, tj. niže gimnazije. Ove uredbe su predviđale da se škole osnivaju u muslimanskim naseljima – za muslimansku djecu, a u hrišćanskim naseljima – za hrišćansku djecu. (12)
Tokom čitavog vremena vladavine Osmanske imperije na svim njenim područjima postojao je jedan vid okupljanja i vjerskog obrazovanja djece muslimana a to su bili tzv.„Sibijan mektebi“ ili, kako ih je bošnjački narod u Sandžaku nazivao - „mejtepi“.
U arhivama grada Rožaja, do danas su sačuvani podaci u kojima se pominju sibijan mektebi u samom gradu Rožajama, a zatim i u selima: Vučoj. Baću, Balotićima, Dacićima, Seošnici, Paučini, donjoj Lovnici, Kalačama. U nekim selima kao što su Ibarac, Daciće, Seošnica i Balotiće, postojale su posebne zgrade. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije postoje podaci o manjim izdacima za opremu tih Sibijan mekteba.
Pored džamije sultana Murata postojao je mekteb, koji je bio evladijet-vakuf – posjedovao je kuću, dvije neupotrebljene zgrade i tri dućana. On tvrdi da je mekteb prestao sa radom 1918. godine, da bi ponovo počeo sa radom 1926. godine, po odobrenju Ministarstva prosvjete. (13)
Takodjer, pored džamije Kuča, postojao mekteb koji je sigurno nastao kad i spomenuta džamija. Ovaj mekteb je zatvoren u periodu od 1918.-1925. godine, kada je Ministarstvo ponovo odobrilo njegov rad. (14)
„Na području Trgovišta-Rožaja, 1867/68. godine su postojala dva sibjan-mekteba, u kojima je bilo 47 muške i 12 ženske djece. U naredne dvije godine broj djece je bio isti, od čega je bilo 53 muške i 9 ženske djece. 1870.godine su, takodjer, postojala dva sibjan-mekteba koje je pohadjalo 507 muške i 140 ženske djece. Već naredne, 1871. godine, i pored toga što postoje dva sibjan-mekteba, dolazi do drastičnog smanjenja djece, tako da mekteb pohadja 57 muške i 26 ženske djece. Razlog opadanja nije nam poznat. U periodu od 1872-1877. godine, postojala su po četiri sibjan-mekteba, a broj djece koja su ga pohadjala bio je 70-110 muških i 30-40 ženkih. Pouzdano se može reći da je na području Rožaja, u kotinuitetu, odnosno sa manjim prekidima, postojao veliki broj sibjan.mekteba.“ (15)
Prema podacima od 20. 09. 1940. godine (16) na teritoriji Rožaja postojali su slijedeći sibjan-mektebi:
1. Rožaje, Daut Mulalić, čiji mekteb je pohadjalo 14 učenika sa dva časa dnevno bez primjedbe. (17)
2. Sibjan-mekteb u Rožajama – nastavu držao Šaban Muslić, a pohadjalo ga 14 polaznika.
3. Sibjan-mekteb Rožaje – nastavu držao Bejto Fetahović, a pohadjalo 12 učenika.
4. Sibjan-mekteb Klanac gdje je nastavu pohadjalo 17 učenika, a nastavu je držao Halim Bećirović.
5. Sibjan-mekteb Kalače - pohadjalo je 18 učenika a nastavu je držao Hajruš Bejtović.
6. Sibjan-mekteb Paučina – pohadjalo 14 učenika, a nastavu držao Selim Fetahović.
7. Sibjan-mekteb Daciće – pohadjalo 15 učenika, a nastavu je držao Rustem Ganić.
8. Sibjan-mekteb Seošnica – pohadjalo 19 učenika, a nastavu je držao Husejn Hadrović.
9. Sibjan-mekteb Vuča – pohadjalo 14 učenika, a nastavu izvodio Nazil Izberović.
10. Sibjan-mekteb Biševo – pohadjalo 22 učenika, a nastavu izvodio Hazbija Mehmedović.
11. Sibjan-mekteb Radetina – pohadjalo 15 učenika, a nastavu izvodio Iljaz Kardović.
12. Sibjan-mekteb Bukovica – pohadjalo 16 učenika, a nastavu izvodio Sulejman Mehmedović.
Ovaj spisak je potpisao školski nadzornik B. Obradović K. br. 11742 od 20.09.1940. godine. (18)
Temelj novog gradjanskog obrazovanja predstavljaju niže gimnazije-ruždije. I ruždije, kao i sibijan mektebi i iptidaija – trajale su po tri godine. Pojava ruždije sa predmetima koji se uče u evropskim nižim gimnazijama je vrlo značajan trenutak za ovo područje, na kojem je do tada nastava imala uglavnom vjerski sadržaj. Iptidaije su imale obično jednog učitelja (Darul-mualimin škole (učiteljske škole), su bile otvorene u Istambulu, Skoplju i Prizrenu), dok je u ruždi¬jama najčešće radilo 2 do 3 nastavnika. Ocjene su davane od 1 do 10 a u svje¬dočanstva se unosila zbirna ocjena. I iptidaija i ruždija su imale propisani nas¬tavni plan i program sa propisanim nedjeljnim brojem časova. (19)
Kao što smo istakli, zadnjih decenija devetnaestog vijeka osnivaju se iptidaije (osnovne škole), ruždije (niže gimnazije) - obično u kazama, a idadije (više gim¬nazije) u Sandžacima. Đaci iz rožajske kaze išli su na školovanje u idadiju u Ipek (¬Peć). U Istambulu su formirani univerzitet i Učiteljska škola.
Prema do sada poznatim arhivskim podacima, prema prepisu sv-jedočanstva Bejta Fetahovića, kojeg autori prikazuju u monografiji, mekteb iptidaija kao državna škola postojala je u Rožajama 1898. godine, a ruždija je formirana 1900. godine. Iz proučene liter¬ature i arhivskih podataka vidi se da su sa malo razlike u vremenu u to doba formi¬rane i ruždije u Beranama, Plavu, Novom Pazaru, Bijelom Polju...
Zgrada u kojoj su smještene bile iptidaija i ruždija u Rožajama, prema pričanju starih Rožajaca-pamtiša, bila je smještena na sjevernoj strani današnjeg dvorišta osnovne škole "Mustafa Pećanin" Rožaje, tj. u blizini „Džamije Sultana Murata“ i bila je dimenzije 12 x l0 m, od kamena u prizemlju, od čatme na spratu i pokrivena šindrom i kao takva dotra¬jala srušena je tek negdje poslije II svjetskog rata. (20)
Ljubaznošću g. Feke Kurtagića, današnjeg radnika u Policijskoj stanici u Rožajama, koji je autorima monografije ustupio dnevnik svoga oca Zika Kurtagića, jednog od učenika ovih škola, uglednog rožajskog građanina i pred¬sjednika rožajske opštine od 1944-45. godine, može se saznati nešto više detalja o ovim školama. Ziko navodi da je ruždiju u Rožajama pohađalo nešto blizu 50 učenika iz Rožaja i okoline, pretežno muške muslimanske djece, a pošto je završio iptidaiju i ruždiju u Rožajama, Ziko je poslat 1911.godine u Peć u idadiju (višu gimnaziju), gdje je bilo, tada u doba mladoturske revolucije u toj školi i pravoslavne djece sa područja Berana: "Ja sam Osnovnu školu iptidaiju završio 1910. g. u Rožajama – Trgovištu, odnosno I i II razred ruždije (niže gimnazije), poslije čega sam prešao u Peć (Ipek) u idadiju, ali 1912. g. izbi balkanski rat. Prvi nastavnik i upravnik iptidaije u Rožajama bio je Hafiz Husein Ramhusović iz Berana, te i danas posjedujem sv¬jedočanstvo - šehadetnamu.
Ruždiju su pored os¬talih pohađali: Bego Fetahović, Mula Medo Pećanin, mula Osman Mulalić, Arslan Ganić, Iljaz Kardović, Salih Ganić, Redžep Zejnelagić, Salih Fetahović, Hamdija Kurtagić, Šaban Čolaković, Ljutvija Kurtagić, Hakija Feleć, Halko Bećiragić, neki Ćatovići i Husići i drugi.
Mešihat Islamske zajednice Sandžaka donio je odluku o formiranju isturenog odjeljenja Gazi Isa-beg medrese u Rožajama, žensko odjeljenje. Prva generacija počela je 2002.godine. Do danas u ovoj medresi je diplomiralo preko 100 učenica. Ove školske godine – 2012/13 upisana je XI generacija učenica. Inače, medresa je internatskog tipa, što znači da sve učenice stanuju u medresi gdje imaju sve potrebne uslove.
„Vakuf Čalakovića (sadašnja medresa) uvakufljena zgrada (kuća i 3,20 ari zemljišta), nakon dugog vremena i korišćenja te zgrade za Islamsku zajednicu. Useljava se Ćazim Čalaković da živi u njoj a poslije pokušava da prisvoji zgradu govoreći da je to njegova zgrada. Islamska zajednica je imala više desetina ročišta (po izjavi hadži Hasana Bećiragića bilo je 48 ročišta). Islamsku zajednicu je zastupao hadži Hasan Bećiragić i stalno doijao spor u korist vakufa. Pošto je zgrada oronula Islamska zajednica je 1993.godine je donijela odluku da obnovi zgradu, tj.vakuf. Te godine Redžep ef. Murić kao glavni imam u Islamskoj zajednici Rožaje sa još tri člana, kao delegacija su otputovali u Istanbul i od naših muhadžira koji su se iselili šezdesetih godina prošloga vijeka za Tursku prikupljaju odredjena sredstva. Nakon toga se javio Sait Dacić (Balkan) koji preuzima finansiranje cjelokupne izgradnje tog objekta, za pred dušu njegovih roditelja oca hadži Cana i majke hadži Hatidže. Nova zgrada je podignuta 1994-95. godine kao vakuf Saita Balkana, o čemu posjedujemo i vakufnamu. Ukupna površina zgrade je 750 metara kvadratnih, a zgrada ima 4 sprata. Kasnije, odnosno 2002.godine u ovoj zgradi je otvorena ženska medresa, odjeljenje Gazi Isa-beg medrese iz Novog Pazara. Do danas je u ovoj medresi steklo diplomu 85 učenica, a oko 60 učenica trenutno pohadja medresu. Ove školske godine – 2010/11 upisali smo IX generaciju učenica. Inače, medresa je internatskog tipa, što znači da sve učenice stanuju u medresi gdje imaju sve potrebne uslove.
U Rožajama u samom gradu danas postoje četiri džamije koje su u funkciji. Pored Kučanske i Sultana Murata, koje su najstarije, tu su i džamija u Ibarcu i džamija u Suhom polju. U izgradnji je i nova – peta džamija u naselju Bandžovo brdo, sa pratećim objektima, koja će takodje imati kube i dvije munare.
 Džamija Sultana Murata – Gornja džamija u Rožajama (sa ahmedijom imam rahmetli Abdul Kerim Dedeić) |
Kada je riječ o džamijama u rožajskom kraju ovdje samo napominjemo još to da svako muslimansko selo ima svoju džamiju, od kojih je najstarija ona u Biševu. Ostale potiču iz novijeg perioda, najviše su stare oko dvadesetak godina. Zbog njihove istorijske važnosti smatramo vrijednim nešto više reći samo o Džamiji sultana Murata i Kušanskoj džamiji.
O vremenu izgradnje ove džamije postoji više različitih podataka. Neki smatraju da je sagradjena 1450 godine, (21) drugi 1455. godine, (22) a po trećima je to polovina XVI vijeka. (23)
Džamija je prvobitno imala drveni trijem sa drvenim stubovima i drvenom ogradom, zatim prostor za molitvu veličine 9x9 m sa prednjim mahfilom dubine 3 m. Gradjena je od lomljenog kamena. Na njoj su postojala dva reda prozora, u svakom redu po četiri prozora, jedan ispod drugog. Bila je pokrivena šindrom. Džamija je 1977. godine dobila novo munare sa dva šerefeta. (24)
Oko džamije se nalazi muslimansko groblje sa znatnim brojem lijepo uradjenih nišana sa natpisima na turskom i arapskom jeziku, medju njima i nekoliko sa još nepročitanim tarihima-epitafima. Pored džamije je i turbe šejha Muhameda (Mehmeda) Užičanina o kome su pisali značajni naučnici, istraživači i književnici. Šejh je pogubljen od strane janičara 1750. god. u Balotićima kod Rožaja, a turbe mu je podigao Huršid-paša 1854. godine.
 Stari izgled Gornje džamije |  Kasniji izgled Gornje džamije, obnovljena 1977.godine |
 Današnji izgled džamije Sultana Murata |
Džamija je u više navrata renovirana. Zbog dotrajalosti stare džamije, na njenim temeljima sagradjena je nova u potpuno izmi¬jenjenom obliku. U septembru 1966. god¬ine započeta je njena gradnja, a završena 1968. Džamija je dobila drugi izgled, uradjen je trijem na ulazu, obnovljeno turbe, šadrvan i gasulhana.
Tada je ovoj džamiji bio dodat ulazni trijem od čvrstog materijala koji je prekrivao i turbe koje se nalazilo pokraj džamije.
Sredinom 2004. godine, ova džamija je opet porušena radi izgradnje nove džamije. Svečano je otvorena 2008. godine. Džamija je napravljena sa dvije munare, devet kupola (kubeta), od kojih su šest malih i jedno veliko. Ima prizemlje, na prvom spratu je abdesthana, a druga dva sprata se koriste za obavljanje namaza. Što se tiče enterijera, ova džamija, pored Husein pašine džamije iz Pljevalja, se ubraja u najljepše džamije u Sandžaku. Lijepo je uredjena i ukrašena, ornamentima, arabeskama, a kubeta su kaligrafski ispisana ajetima. Posjetilac ima utisak da se nalazi u nekoj džamiji u Istanbulu. Jedina primjedba bi bila ta, što su munare sa jednim šerefetom, ostale su „kratke“, tako da se gube u odnosu na glavni objekat, takoreći se i ne vide ako se džamija posmatra sa jugoistočne strane.
 |  |  |
Godina gradnje ove džamije po jednima je 1830. Po drugom kazivanju izgradjena je oko 1779. godine.
Džamija svojim stilom gradnje odslikava sredinu u kojoj se nalazi. Na njoj se može naći dosta drvenih djelova. Gradjena je od kamena sa drvenim hatulama. Kamen je vidljiv na fasadi a sa unutrašnje strane je omalterisana. Imala je trijem sa drvenim stubovima, drvenom ogradom i vanjskim mahfilom na galeriji trijema, zatim visoki krov pokriven šindom, a takodje i drveno munare. Trijem je zatvoren 1983. godine.
Na istočnoj strani ove džamije postojao je mekteb koji je izgorio 1. februara 1870. godine. Sada se pored džamje nalazi kuća u kojoj su smještene mektebske učionice, kancelarije Odbora Islamske zajednice i stanovi nekih službenika odbora IZ-e i imama. Džamija je do danas zadržala svoj autentičan oblik i stil gradnje. Još uvijek ima drvenu munaru.
 Kučanska džamija |
Pored pomenutih na teritoriji opštine Rožaje postoje slijedeće džamije:
1. Džamija u Biševu (stara), 1820. god.
2. Džamija u Baću, 1975. god.
3. Džamija u Balotiću, 1985-1992. god.
4. Džamija u Klancu, 1987-1990. god.
5. Džamija u Kolenu, 1988-1991. god.
6. Džamija u Radetini, 1989-1999. god.
7. Džamija u Donjoj Lovnici, 1990-1995. god.
8. Džamija u Donjoj Lovnici (Ramoviće), 1990-1995. god.
9. Džamija u Kalačima, 1990-1995. god.
10. Džamija u Dacićima, 1995. god.
11. Džamija u Ibarcu, 1995-1997. god.
12. Džamija u Crnči, 1996/97. god.
13. Džamija u Biševu-Crnokrpe, 1997-1998. god.
14. Džamija u Suhom Polju, 1997. god.
15. Džamija u Bukovici, 1998. god.
16. Džamija u Paučini, 1998. god.
17. Džamija u Seošnici, 1999. god.
18. Džamija u Bukovici II, 1999. god
19. Džamija u Jablanici, 2000. god.
20. Džamija u Gornjoj Lovnici, oko 2000. god.
21. Džamija u Besniku, 2002. god.
22. Džamija u Pluncima, 2004. god.
23. Džamija u Grahovu, 2005. god.
24. Džamija u Lučicama, 2009.
25. Džamija na Bandžovom Brdu, 2004. god.
U gradu Rožajama ima tri groblja. Jedno se nalazi pokraj same džamije Sultana Murata i njegovi nišani podsjećaju na Tursko carstvo. Nišani su pravljeni od kamena, neki imaju "čalmu" na vrhu, a na nekima je malo spuštenija čalma. Drugo groblje se nalazi takodje u blizini džamije Sultana Murata na brdu zv. Top. Treće se nalazi na Bandžovom brdu. Kod pravljenja i uređivanja mezara u Rožajama zadnjih nekoliko godina ima pretjerivanja, tako da se prave mermerni blokovi, sa ugraviranom fotografijom umrle osobe, sa mjesecom i zvijezdom, sa stubovima raznih oblika, tako da neki grobovi više liči na neku vrstu grobnice nego na muslimanski mezar. Učenije i pobožnije porodice zadržale su skromnost, pa postavljaju samo uobičajene nišane sa malom betonskom coklom okolo mezara, ostavljajući nepokrivenu zemljanu površinu sa njegove gornje strane. Inače zbog ovih novotarija i zbog gubljenja prepoznatljivog muslimanskog izgleda, ova groblja su izgubila jedan prijatan i blaženstven izgled, a postala su "betonski" hladna i bez "utiska pobožnosti". (25)
 Selo Biševo, Nišan nad kaburom Destana (Sulejmanovog) Fejzagića Biševca |
Hüvelbâki
Bu mihmân hanede gâfil bulunma
Sakin terk etme rah-i müstakimi
Gelenler dâima gitmektedir yap
cihanin yoktur asla bir mukimi
eydince hasili bekâyi rihlet
ar'arlar daima kudsî selimi
nizami Yigirmi üçünci alayin
miralay-i izzetlû Semsi begîn
pederi merhûm Destan aga ibn
Ismail aga ruhiçün fâtiha
Sene 1312.
Prepjev:
On (Allah) je vječan !
Ne snebivaj se u ovoj musafirhani
put pravednih nipošto ne napuštaj,
onih što stalno dolaze i odlaze
Na dunjaluku niko vječan nije.
Kad se primakne put ka vječnosti
uvijek si u predjelu dženetske
ljepote.
Oficira dvadeset i trećeg puka,
čuvenog pukovnika Šemsi-bega,
otac, umrli Destan-aga, sin
Ismail-age, za njegovu dušu
(prouči) Fatihu
Godine 1896/7. (26)
 . Nišan Šemsi-pašine majke Vasvije-Valje, rodom iz plemena Hot iz sela Saše (Tutin) |
Ah, min-el mevt-i
Eyleme feleketen ümid vefa
Bî-vefadir kimseye vermez
eman
Kendi halimde dururken kosma
Rici emr-i eristi na-gehan
Emr-i hakk-i vâki' olunca faniyye-i
Eyleyüb terk oldum akbiye-i revan
... isyanim ilahi afv edib
Mesakinim olsun heman gülzar-
i huban (27)
Prepjev:
Ah, bolna smrti !
Ne nadaj se nit' se predaj nebesima
Nevjernima nema utočišta
Ne hitaj mjestu na kom' stojiš
K' mjestu odredjenja dospijevaš
odjednom
Objava o prolaznosti stiže iznenada
Načinjena odijela odlazeći ostavljam
Oprost duši nepokornoj Svevišnji ...
Smjesta nek mi boravište u
divnom ružičnjaku (đulbašči) bude... (28)
Turbe ili tulbe je muslimanska nadgrobna građevina (mauzolej). Najčešće se podižu uz zadužbinu umrle osobe. Turbeta zatvorenog tipa se prave se punim zidovima, a ona otvorenog tipa, prave se sa kupolama na stubovima.
Na područu opštine Rožaje postoje dva turbeta i to jedno u gradu pored džamije Sultana Murata, a drugo u selu Balotićima, nedaleko od novosagrađene džamije. Turbe u gradu je obnovljeno u izmijenjenom obliku zajedno sa džamijom pored njega 1978. godine. Ono je napravljeno od tvrdog materijala i zatvorenog je tipa.
Turbe u Balotićima je bilo od drvene, borove građe i niko ne pamti kada je sagrađeno, ali je stradalo u požaru prije nekoliko godina. Poslije toga je obnovljeno i ovaj put je izgrađeno od tvrdog materijala.
Oba turbeta su istog oblika. Turbe u gradu, prema legendi, napravio je ozloglašeni Huršid-paša koji je u Rožaje dolazio da smiri neke bune.
Ova dva turbeta napravljena su kao spomen na jednog muslimanskog velikana, šejha Muhammeda Užičanina, profesora medrese u Užicu. On je polovinom 18. vijeka protjeran iz Užica i našao je utočište u Balotićima kod Rožaja. Poznate su njegove poslanice koje je pisao Beogradskom veziru iz toga doba, u kojima je ukazivao na nepravde, na globe i na velike dažbine koje su od strane vezira, a bez znanja sultana, bile nametnute narodu. Zbog toga je okarakterisan kao buntovnik pa je vezir naredio njegovo smaknuće. Sklonio se iz Užica najprije u Nedakuse kod Bijelog Polja, zatim u Koljeno kod Rožaja, a onda u Balotiće. Dok se skrivao u selu Balotiće uhvaćen je i ubijen od strane janjičara 1750. godine.
U turbetu velikog pjesnika, pobožnjaka, sufije, pravednika, šejha Mehmeda Užičanina nalazi se njegov mezar sa nišanom od bijelog mermera i turbanom koji odražava pjesnikov sufizam i predanost vjeri. Na nišanu stoji ispisan tarih – epitaf:
„Kutb-ul arifin
Ujiçe şejh el seyyid
Mehmed Muhiyidin
Neyt heriç belendi şehid
Oldi tarih
Tecdid habil feriduni
Teveffi lekum zairin
Lillahi El-Fatiha“
Prijevod:
„Najveći medju učenima
Poglavar šejh Užički
Mehmed Muhjuddin,
Smrt je odvojila uzvišenog šehida
Postao je historija
jedinstvene neponovljive hrabrosti
Vi koji umrlog posjećujete:
U ime Allaha fatihu izučite“ (29)
 Turbe šeh Mehmeda Užičanina kod Gornje džamije u Rožajama |
 Turbe šeh Mehmeda Užičanina u Balotiću |
Fussnote:
Dr. Milisav Lutovac, Varoš Rožaje, Rožajski zbornik, br. 2, 1983, str. 22.
Dr. Ejup Mušović, Porezi, bune i nemiri u Rožajama i Bihoru, 1765, 1766, 1767 i 1768, godine, Rožajski zbornik br. 5. 1986, str. 23.
Dr. Mustafa Memić, Bošnjaci muslimani Sandžaka i Crne Gore, Ibidem, str. 124.
Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, “Almanah”, Podgorica, 2001. god. str. 400.
Zaim Azemović, “Rožaje i okolina, kratak istorijski pregled”, Rožajski zbornik br. 1. 1982. str. 18.
Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, “Almanah”, Podgorica, 2001. Str. 402
R. Škrijelj, Rožaje u kamusu'l al'am-u, Šemsettina Samija, Bošnjačka riječ, broj 11-12, Novi Pazar, 2008.god., str. 104.
P. Hasić: Orijentalne i druge građevine Rožaja i okoline, Rožaje, 2006.god. str. 52-61.
Škale (vjerovatno od lat. riječi skale, stepenice), su kamene klisure, kamenolomi, koje se nalaze iznad sela Balotića, na udaljenosti od oko 700 – 800 metara, od Hadžića kule.
Smuk – dvije bukove grede koje su zakrivljene. Jedna greda ide skroz naprijed i stavlja se volovima na vrat. Druga greda ide na polovinu od nje, kao krak u stranu, a na kraju se stavi jedno drvo kao preča, a preko se stave daske. Smuk se vuče po zemlji a na njemu može mnogo tereta, naročito kamena, da se natovari.
Puškarnicee su otvori u zidu kroz koje se, u cilju odbranee, iz unutrašnjosti kuće mogla proturiti puška, radi odbrane od napada, npr. noružanih bandi, i sl.
H. Hadžić, Kulturološko-civilizacijske odlike bošnjaka rožajskog kraja, Novi Pazar, 2012. str. 291
Vidi opširnije: Rastoder, Šerbo, O vakufima u Crnoj Gori, Almanah, Podgorica, 3-4, 1998.god., str.53.
Ibidem.
M. Dudić, Uloga sibjan-mekteba u očuvanju islama u Sandžaku, Novi Pazar, 2007.godine, str.168.
B. Agović, Od mekteba do medrese, Podgorica, 2012. godine, str. 24-25.
Svi ostali sibjan-muallimi su imali postavljenje Ulema-i-medžlisa i nastavu su izvodili prije podne po dva časa a primjedbi na ničiji rad nije bilo.
Državni arhiv Crne Gore – Cetinje, Fond Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova, br. 66, pov. – 105-314.
J. Redžepagić: Razvoj školstva i prosvete do 1918. Priština, 1968. (citirano prema: Dr Sait Kačapor i dr, Ibidem, str.35.)
H. Hadžić, Ibidem
Z. Azemović, Rožaje i okolina, kratak istorijski pregled, Rožajski zbornik, Rožaje, maja 1982, str.18.
M. Bećirbegović, Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini, 1990. Sarajevo, str. 190.
B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 2001. Podgorica, str. 399.
M. Bećirbegović, Ibidem, str. 190.
Vidi šire. Z. Azemović, Z. Luboder, Urezano u kamenu i pamćenju, Rožaje, 2007. god.
Transkripcija i prijevod, Redžep Škrijelj, Bošnjačka riječ br.3-4. N. Pazar, 2006. god. str.
Transkripcija i prijevod, R. Škrijelj.
Ostatak natpisa nije moguće saznati jer je ugraćen u betonsku podlogu zbog neophodne restauracije
Transkripcija i prijevod R. Škrijelj.