Serijal iz knjige "Elementi materijalne i duhovne kulture Bošnjaka u Sandžaku" autor Fatih Hadžić
TASLIDŽA - PLJEVLJA
Autor: Fatih Hadžić
Objavljeno: 07. Apr 2015. 19:04:39
| Serijal koji ćete čitati u narednom periodu je iz knjige "Elementi materijalne i duhovne kulture Bošnjaka u Sandžaku", autora Fatiha Hadžića, koja je izašla iz štampe 2013. godine. Kniga je plod višegodišnjeg Hadžićevog istraživanja. Podijeljena je u 12 poglavlja, i to 11 općina, i Pešter kao posebno poglavlje. Ovu knjigu smatramo da je od velike važnosti, jer su prvi put historijski spomenici islamsko-bošnjačke arhitekture u Sandžaku istraženi i opisani na jednom mjestu. Iz toga razloga želimo da učinimo korak javne promocije i da sadržaj knjige bude dostupan široj čitalačkoj publici. Za nadati se da će se bar ljubitelji pisane riječi sjetiti da organiziraju javne promocije ove knjige kada već to nisu učnili oni koji su zasjeli u fotelje nacionalnih i vjerskih institucija. Izdavač knjige je Izdavačka kuća Avlija, Rožaje; dok su recenzenti historičari i turkolozi prof dr Redžep Škrijelj i mr. Sead Ibrić. Urednik knjige je hhfz. dr. Haris Hadžić. Štampanje knjige sufinansirao je fond za zaštitu i ostvarivanje manjinskih prava u Crnoj Gori. |
 Fatih HADŽIĆ rođen je u Rožajama 23. 05. 1985. godine. Medresu Gazi Isa-beg završio je u Novom Pazaru. Diplomirao na Fakultetu humanističkih nauka, odsjek umjetnost, na Internacionalnom univerzitetu u Novom Pazaru. Do sada je objavio više od 50 radova u nekoliko časopisa i zbornika radova, Almanah, Bošnjačka riječ, Avlija, napisanih na razne teme iz oblasti islamske kulture, tradicije, običaja, društvenih i porodičnih odnosa, orijentalne-bošnjačke arhitekture, vjere, igara, pjesama i sl. Imao je 11 samostalnih izložbi, učesnik je i oko 30 kolektivnih. Autor je dvije knjige i koautor jedne. Autor je „Elementi materijalne i duhovne kulture Bošnjaka u Sandžaku“, „Džamije u Sandžaku“ i koautor sa Hajrizom Luboderom, fotomonografije „Staro Rožaje“. |
Turci su Pljevlja osvojili 1465. godine, i nazvali ga Taslidža (tašlidža – što znači Kamenica, ili kamena banja), porazivši prije toga na rijeci Breznici 1462. godine vojsku Hercega Stjepana. Od uspostavljanja osmanske vlasti i započinje proces islamizacije ovoga kraja. Inače, mjesto Breznica, koje je vjerovatno prvi naziv za gradsko naselje današnjih Pljevalja, a istovremeno i ime rječice koja protiče kroz ovaj grad, prvi put se pominje 822. godine, a nakon 1200. godine ovaj naziv je u dosta čestoj upotrebi.
Za vrijeme cara Uroša pljevaljski kraj pripadao je humskom knezu Vojislavu Vojinoviću, feudalcu tadašnje srpske države – Raške. Od 1368. do 1373. godine, pljevaljski kraj je bio pod upravom Nokole Altomanovića, da bi ga potom bosanski kralj Tvrtko prisajedinio srpskoj državi, u čijem sastavu je ostao do početka XV vijeka. Od tada pa do 1435. godine, Pljevljima je upravljao Sandalj Hranić, a od 1435. vojvoda Herceg Stjepan. [1]
Među najstarije stanovnike Pljevalja spada ilirsko pleme Pirusta (III vijek p.n.e.), a u Kominama kod današnjih Pljevalja nalaze se neistraženi ostaci rimskog municipijuma “S…” sa izrazito bogatim nalazištima, koji je najvjerovatnije nastao u II vijeku nove ere, dok su Rimljani došli u ove krajeve u I vijeku nove ere. Ime ovog rimskog grada još nije poznato. Slovenska plemena su došla u pljevaljski kraj najvjerovatnije u V i VI vijeku, nakon čega su se starosjedilački Iliri stopili sa njima. [2]
Turski putopisac Evlija Čelebija, koji je Pljevlja pohodio u prvoj polovini XVII vijeka u svom putopisu o Pljevljima kaže: „Ova varoš leži usred golih i kao snijeg bijelih stijena, na terenu obraslom zelenilom, vinogradima i baščama. Od njenih deset mahala, pet je muslimanskih, a pet hrišćanskih. Ima svega deset džamija sa mihrabom. Najimpozantnija i najljepša je džamija Husein-paše Boljanića... Ovdje postoje još: Hadži-Huseinova, Hadži-Rizvanova, Hadži-Alijina, Odabašina i Ahmed-begova džamija. Ima takođe dvije medrese, tri osnovne škole (mekteba), dvije tekije, Hasan-pašina javna kuhinja (imaret), zračno javno kupatilo (hamam) i tri prenoćišta (hana) velika kao bezistan u obliku tvrđave. Dalje, ima do sedam stotina tvrdo građenih, daskom, ćeremidom i pločama pokrivenih kuća s vinogradima bez bašča. Pašin saraj nalazi se na istočnoj strani varoši, na obali rijeke Breznice. U čaršiji ima dvije stotine dućana. [3]
Pljevlja su bila važna raskrsnica karavanskih puteva i važan trgovački centar, kao važan centar događanja kroz istoriju. Jedan put vodio je od Kotora i Risna preko Grahova, Nikšića, Krnova, Šavnika, Jezera, Lever Tare, do Pljevalja, a potom nastavljen preko Prijepolja, Sjenice, Novog Pazara, dolinom Zapadne Morave i dalje prema sjeveru. Značajan je za trgovinu bio i put koji je od dubrovačkog primorja vodio preko Trebinja, Bileće, Gacka, Sutjeske, Foče preko Čajniča do Pljevalja. Te komunikacije predodredile su da Pljevlja budu značajan trgovinski, zanatski i administrativni centar. Pljevlja, odnosno Taslidža, sa Nahijama Kukanj, Kričak, Poblačje, bili su po svom značaju drugi muslimanski centar na prostorima današnjeg Sandžaka. Osmanska vlast u Taslidži uspostavljena je 1465. godine. [4]
U defteru iz 1475-1477. godine nalazimo začetak Pljevalja, a u njemu je zabilježeno
”Od zemlje vojnika, po imenu Radisava i Radivoja, oduzete su 23 parcele radi izgradnje šehera pa im je u zamjenu za to data zemlja od sela zv. Subratina i od državne zemlje Jezerje, sve dok sačinjavaju 25 parcela”[5]
Pljevlja su bila upisana u Defteru kao pazarište “Taslidža” Kamenica (grad u kamenim brdima). Do tada je na ovom prostoru od ranije postojao trg oko kojeg su se nalazile 72 kuće koje su bile udaljene jedna od druge pa kao takve nisu činile neko koncentrisano naselje. Već 1516. godine u ovom je naselju bilo 130 hrišćanskih i 20 muslimanskih domova. [6]
Pljevlja su se prvobitno nalazila u sastavu nahije Kukanj. 1469. godine u sastavu vilajeta “Hersek” nalazio se Kukanj sa Pljevljima. U defteru iz 1475-1477. godine nalazimo prve pomene pripadnika islama. Nahija Kukanj je upisana sa 38 muslimanskih domaćinstava, među kojima se pominju: Mustafa sin Olivera, Skender sin Vladislava, Husein sin Radojice... Imena njihovih roditelja govore da su na islam prešli neposredno od roditelja koji su bili hrišćani, moguće bogumili.
U Pljevaljskom kraju islam se postepeno i kontinuirano razvijao i jačao, tako da je krajem 16. stoljeća 76% stanovnioštva na ovim prostorima već bilo prešlo na islam. [7]
Za razliku od Novog Pazara, gdje je muslimansko stanovništvo većinom bilo naseljeno u gradu, u pljevaljskom kraju islam se uglavnom širio u seoskom području. Razlog ovakvog širenja islama u Pljevljima, najvjerovatnije je taj što su seosko stanovništvo uglavnom činili bogumili. Posebno je to bilo karakteristično za Kukanj sa Bukovicom. [8]
Prisustvo Bogumila u nahiji Kukanj objašnjava se izgonom 40.000 pripadnika bogumilske jeresi, odnosno kristijana, iz Bosne. Oni su se djelimično naselili na prostorima između Ćehotine i srednjeg toka Lima. O tome svjedoče i dva istorijska izvora: „Kunovski zapis“ i „Divoševo evanđelje“ [9]
„Kunovski zapis“ je nastao između 1560 i 1565. godine, u kraju koji je graničio sa nahijom Kukanj. Ovaj zapis je pisan bosančicom, a dijelom i na latinskom jeziku što ukazuje da su ovi krajevi pripadali „kristijanskoj zemlji.“ U ovom zapisu pominju se poimenično 29 muslimanska imena kunovskih seljaka. Neka od pomenutih imena su Hasan, Bajazit, Mustafa, Daut, Ferhat, Jakub i dr. [10]
. Iz sadržine ovog dokumenta se vidi da su na ovom prostoru živjeli bogumili, koji su potom primili islam.
„Divoševo evanđelje"- pronađeno je 1960. godine u selu Podvrh kod Bijelog Polja u seoskoj crkvi. [11]
Među najstarijim muslimanima ovog područja smatraju se stanovnici Bukovice. Imaju džamiju stariju od Pljevaljske. Veliki je broj begova i aga, skoro svaki treći. Ni Bihor nije bio tako begovski kao što je bila Bukovica. [12]
Pljevlja su 1576-1831. godine bila sjedište Hercegovačkog sandžaka.
U prvih nekoliko decenija, prelaskom na islam, odnos stanovništva u ovom kraju se značajno promijenio. Formiranjem pljevaljskog kadiluka i premještanjem sjedišta iz nahije Kukanj u kasabu Pljevlja odrazilo se i na vjersku strukturu stanovništva. Izgradnjom Husein pašine džamije, počelo je kvalitetnije izgrađivanje grada. Sredinom XVII vijeka u pljevljima se spominje sedam ulica: Rizvanija, Hamidija, Hadži Hasanova, Ahmed-begova, Hadži Zećerina, Husein-pašina i Ciganska. Pored Husein pašine džamije izgrađena je i Husein-pašina medresa, postoje dvije tekije, tri osnovne škole... [13]
 Husein-pašina džamija |
Današnji grad i opština Pljevlja se nalaze u Južnom Sandžaku, na tromeđi Bosne, Srbije i Crne Gore, i pripadaju Crnoj Gori. Susjedne opštine su Žabljak, Bijelo Polje (Crna Gora), Prijepolje, Priboj (Srbija) i Čajniče (BiH). Po veličini grad Pljevlja je na trećem mjestu u Crnoj Gori - poslije Podgorice i Nikšića. Zahvataju površinu od 1346 kilometara kvadratnih.
Geografske koordinate teritorije opštine su 43 stepena i 21 minut sjeverne geografske širine i 19 stepeni i 21 minut istočne geografske dužine. Prema geološko-morfološkim osobinama područje opštine pripada Dinaridima.
Najviša tačka u opštini je Dernečište na Ljubišnji, 2238 metara, a najniža u kanjonu Tare, ispod Sokoline, 520 metara. Prosječna nadmorska visina kreće se između 1000 i 1200 metara. Pljevaljska kotlina spada u red viših, sa srednjom nadmorskom visinom od 770 metara. Gradsko naselje zahvata prostor dužine oko dvije i po a širok oko hiljadu metara.
Područje pljevaljske opštine ima uglavnom umjereno kontinentalnu klimu sa odlikama ublažene planinske, čiji uticaj se ogleda u ekstremno niskim temperaturama, zbog čega Pljevlja spadaju u red najhladnijih opština u Crnoj Gori. Apsolutni minimum zabilježen je 26. januara 1956. godine i to – 29,4 stepena, a ponovljen je 1963. godine, dok je apsolutni maksimum registrovan 29. avgusta 1956. godine, kada je temperatura iznosila 38 stepeni Celzijusa. Prosječni godišnji atmosferski talog je oko 780 milimetara. Pljevlja su grad sa najvećom oblačnošću u Crnoj Gori, koja u decembru iznosi i do 80 odsto. Oko 200 dana u godini Pljevlja su zahvaćena maglom.
Malo je kom gradu priroda podarila toliko lijepih izletišta kao Pljevljima. Tridesetak kilometara od Pljevalja je Ljubišnja, kraljica dinarskih planina, koja je ušla u legendu. Tu su zabilježene rijetkosti, džinovska stabla borova i smrča, jedinstvena u Evropi.
Broj stanovnika u opštini prema popisu 2003. godine 35806. Na tom popisu od ukupnog broja stanovnika njih svega 1865 se izjasnilo kao Bošnjaci [14] kao Muslimani izjasnilo se 2913 stanovnika. [15] Što ukupno čini oko 14 %.
Alići, Beljkovići, Bjeloševina, Bobovo, Boljanići, Borišići, Borova, Borovica, Boščinovići, Brda, Bujaci, Burići, Bušnje, Bukovica, Cerovci, Crljenice, Crni Vrh, Crno Brdo, Crnobori, Čardak, Čavanj, Čerjenci, Čestin, Donja Brvenica, Dragaši, Dubac, Dubočica, Dubrava, Durutovići, Dužice, Đuli, Đurđevića Tara, Geuši, Glibaći, Glisnica, Gornja Brvenica, Gornje Selo, Gotovuša, Gradac, Gradina, Grevo, Horevina, Hoćevina, Jabuka, Jagodni Do, Jasen, Jahovići, Jugovo, Kakmuži, Kalušići, Katun, Klakorina, Kovačevići, Kovači, Kozica, Kolijevka, Komine, Kordovina, Kosanica, Kotlajići, Kotline, Kotorac, Košare, Kržava, Krćevina, Krupice, Kruševo, Kukavica, Lađana, Lever Tara, Leovo Brdo, Lijeska, Lugovi, Ljutići, Ljuće, Madžari, Male Krće, Maoče, Mataruge, Meljak, Metaljka, Mijakovići, Milakovići, Milunići, Mironići, Moćevići, Moraice, Mrčevo, Mrčići, Mrzovići, Nange, Obarde, Odžak, Ograđenica, Orlja, Otilovići, Paljevine, Pauče, Petine, Pižure, Plakala, Planjsko, Pliješ, Pliješevina, Pljevlja, Poblaće, Podborova, Popov Do, Potkovač, Potkrajci, Potoci, Potpeće, Potrlica, Pračica, Prehari, Premćani, Prisoji, Prošće, Pušanjski Do, Rabitlje, Rađevići, Romac, Rudnica, Rujevica, Selac, Selišta, Sirčići, Slatina, Srećanje, Stančani, Stranice, Strahov Do, Šljivansko, Šljuke, Šula, Šumani, Tatarovina, Trnovice, Tvrdakovići, Uremovići, Varine, Vaškovo, Velike Krće, Vidre, Vijenac, Vilići, Višnjica, Vodno, Vojtina, Vrba, Vrbica, Vrulja, Vukšići, Zabrđe, Zaselje, Zbljevo, Zekavice, Zenica, Zorlovići, Židovići...
20. novembra 1943. godine u zgradi Gimnazije u Pljevljima osnovano je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka. Za predsjednika je izabran Sreten Vukosavljević iz Prijepolja.  Svečano otvaranje džamije u selu Planjsko 3. 09. 1967. god. prvi red: Abdurahman ef Trnčić imam iz Čajniča, reisu-l-ulema Sulejman ef. Kemura, protojerej Novica Janjić iz Čajniča, Šefket Bektešević imam iz Pljevalja, sa mještanima |
Jedna od najpoznatijih džamija ne samo u Pljevljima nego u čitavom Sandžaku, pa i šire, jeste Husein-pašina džamija. Ona zasigurno zauzima istaknuto mjesto među spomenicima
islamske umjetnosti na prostorima čitavog Balkana. Po svom tipu, arhitektonskim karakteristikama, a posebno po očuvanim kupolicama nad mihrabskim zidom predstavlja jedinstvenu građevinu ove vrste kod nas. Zadužbina-vakuf je Husein-paše Boljanića, koji potiče iz poznate porodice iz sela Boljanića, udaljenog od Pljevalja oko 20 kilometara. Rodonačelnik porodice Boljanić bio je Bajram-aga, koji je posjedovao manji posjed-timar. Imao je šestoro djece - sinove Sinana, Huseina, Alibega, Dautbega, te kćeri - Maksumu i Zulkadu. Sinan je bio zet Mehmed–paše Sokolovića (oženjen njegovom sestrom Šemsom). Zahvaljujući podršci Mehmed-paše Sokolovića, sinovi Bajram-age su uznapredovali do zvanja sandžakbegova i paša. Zahvaljujući tom braku, Sinan-beg je odlukom Porte 1562. godine imenovan za bosanskog sandžakbega. Sagradio je džamiju i mekteb u Čajniču, karavan saraj, tekiju sa musafirhanom, 22 dućana, dvije radionice za štavljenje kože i dva mlina na rijeci Janjini. Sinanov mlađi brat Husein, brzo je uznapredovao u carskoj službi, najvjerovatnije zahvaljujući podršci Mehmed-paše Sokolovića, sa kojim je bio u rodbinskoj vezi. Tačan datum rođenja i smrti Husein-paše nije poznat, ali se može predpostaviti da je živio mnogo godina, obzirom da je bio na raznim važnim funkcijama u Osmanlijskom carstvu - preko trideset godina. Husein-paša Boljanić u drugoj polovini XVI vijeka postaje istaknuti osmanski funkcioner. [16]
Husein-paša je svoju državničku karijeru započeo kao subaša Popova polja[17], a od marta 1567. do marta 1569. godine nalazi se na položaju namjesnika Hercegovačkog sandžaka. [18]
Marta 1569. godine[19] Husein-paša je imenovan namjesnikom Bosanskog sandžaka, a 1572. godine premješten je za namjesnika pokrajine Dijarbakir u Maloj Aziji. Tamo se Husein-paša kratko zadržao i već je sljedeće 1573. godine imenovan za namjesnika Misira (Egipta).[20]
Godine 1585. spominje se kao beglerbeg Bagdada, nekadašnjeg sjedišta sunitskih halifa. [21]
Sultanovim fermanom ponovo je imenovan bosanskim namjesnikom 1594. godine, kao beglerbeg Bosanskog ejaleta, da bi sljedeće 1595. godine na njegovo mjesto Porta imenovala Smail-pašu zvanog Arpad. [22] Husein-paša u međuvremenu napušta Bosanski ejalet i odlazi u Budim, kod sina Mehmed-paše Sokolovića koji se zvao kao i njegov otac – Mehmed. [23] To je posljednji pisani podatak o Husein paši.
Po ugledu na mnoge ranije osmanske funkcionere i svog starijeg brata Sinan-bega, i Husein-paša je nastojao da ostavi iza sebe neki hajrat, odnosno vakuf. Prema raspoloživim podacima vakuf Husein-paše obuhvatao je džamiju, mezaristan, šadrvan, sahat kulu, bezistan, turbe, mekteb, hamam-javno kupatilo, 34 dućana, dvije kahve, 7 magaza, 5 berbernica, 2 hana, 2 sobe, Milet bašču, aščinicu, dva placa, 2 bašče, 2 kuće, pet njiva, osam čitluka. U popisu hercegovačkog sandžaka iz 1570 godine stoji '' ... Husein-paša, sadašnji beglerbeg Dijarbakira podigao je džamiju u kasabi Tašlidža ''. [24] Ime glavnog neimara nije nam poznato, ali na osnovu drugih podataka može se pretpostaviti da je skicu za ovu džamiju uradio poznati neimar Hajrudin, koji je projektovao i Stari most u Mostaru. [25] Posmatrajući je u širim okvirima osmanske umjetnosti, ova džamija se svrstava u red najznačajnijih zadužbina tog obima na tlu Osmanskog carstva nastale u vrijeme Kodža Mimar Sinana.
 Unutrašnji dio kupole Husein-pašine džamije  Munare Husein – pašine džamije  Hasura – originalni ćilim koji je u upotrebi i danas  |
Najznačajniji opis njenog izgleda i ljepote dao je u svom čuvenom putopisu Evlija Čelebija, koji je posjetio Pljevlja 1664. godine, nazvavši je ''... nenametljiva ljepotica...'', te ''... Ona je kao kakva carska džamija ... ima divan umjetnički izrađen minaret i plavu visoku kupolu. Sama po sebi džamija ne bi imala onu vrijednost, kad je ne bi pratili ostali elementi koji su sačuvani: sahat kula, šadrvan kao i mezarluci sa zelenilom.” [26]
Osnova Husein-pašine džamije je kvadratnog oblika. Dugačka je nešto više od 17 metara, a široka 13 metara. Njen glavni centralni prostor nadvisuje kupola raspona 10,85 metara. Pored glavne ima i dvije male kupole. Na ulaznom dijelu nalaze se 4 mermerna stuba. Munare zidano od laporca, visoko je 42 metra, od podnožja munareta, do šerefeta ima 110 stepenica, pa se smatra da je ovo munare jedno od najviših na Balkanu. Pretpostavlja se da je plan sačinio poznati mimar tog vremena, Hajrudin, koji je projektovao i Stari most u Mostaru. Po svojim karakteristikama, Husein-pašina džamija pripada stilu Ishak Čelebijine džamije u Bitolju, Čekrekčijine u Sarajevu, Aladža džamije u Foči i Hajder Kadijine u Bitolju. [27] Evlija Čelebija kaže: “da je kao kakva carska džamija, da je pokrivena olovom, da ima munare i visoku plavu kupolu, divno umjetnički izgrađenu. Oko ove kupole ima još šest polukupola, a izvan jugoistočne kapije stoje još tri kupole sa po četiri mramorna stuba. U sva četiri ugla džamije nalaze se, takođe, četiri ukrasne kupole. Premda je ova džamija malena, njeni su alemi visoki kao čovjekov uzrast. Kako je njen osnivač bio misirski vezir, on je dao da se ti alemi onamo naprave. Pozlatio ih je sa deset hiljada dukata i poslao mletačkim lađama iz Aleksandrije. Oni se i sada sjaje tako kao da su istom izašli iz majstorove ruke; od njihovog sjaja ljudsko oko zabliješti. Od Sulejman-hana ovi alemi nijesu rđali. Ova džamija ima minber, koji je takođe lijepo umjetnički izrađen. Majstor je tako isklesao mramor da mu se može čestitati na vještini. Iznad mihraba se nalazi slika Kabe na crnoj kadifi izvezena i ukrašena zlatom tako da izaziva zavist Manija[28] i Behzada. [29] U ovoj džamiji ima još jedna rijetkost koja zaslužuje da se vidi: to su hasure kojima je džamija zastrta. Husein paša je iz Misira poslao ove hasure u Sulejman Hanovo doba. To je takva vrsta hasure da ona i danas stoji onako umjetnički izgrađena i lijepa kao da je istom izašla iz majstorovih ruku, pa će vjerovatno tako još mnogo stotina godina ostati.“ [30]
Unutrašnjost džamije ukrašena je detaljima u kamenu i rezanim na drvetu na mihrabu, mimberu i ćursu. Turska perforacija (slikarstvo) na unutrašnjim zidovima je izvanredna i fascinira posjetioce. Dekoracija zidova je izvršena koncem XIX vijeka. Džamija je zidana od kamena, a uz noćno svjetlo daje posebnu estetsku draž. [31]
Oko glavne džamijske kupole imaju još tri manje kupole na četiri mramorna stupa.
U sva četiri ugla džamije nalaze se četiri ukrasne polukupole.
Munare je visoko 42 metra, sazidana je od laporca. Godine 1912. Munare je pogodio grom, pa je ponovo u istom stilu sazidan dio iznad šerefeta. Ukras na šerefetu rađen je po starim kalupima stalaktita koji su ga ranije krasili. Na podnožju munare, gdje se munara odvaja od glavnog objekta, nalazi se tarih, ispisan na spoljašnjem dijelu munare, u krugu. Prijevod tariha glasi:
„DOK POSTOJI (DŽAMIJA ILI MUNARA) ONA ĆE BITI OČITI ZNAK POSTOJANJA PRAVDE, DOK JE U USPRAVNOM POLOŽAJU JAMAC JE
BOŽIJEG ZAKONA.“ [32]
Treba napomenuti da se u džamiji nalazi i jedan stari originalni ćilim, čija godina izrade nije poznata. Ovaj ćilim se sastoji iz tri dijela i njegova ukupna težina je oko 400 kg, a nalazi se ispod današnje prostirke, koja se sastoji od ćilima ručne radinosti. [33]
Takođe je značajno napomenuti da se u Husein-pašinoj džamiji čuva rukopis Kur'ana (mushafa) koji predstavlja vrhunsko djelo islamske kaligrafije 16 – tog vijeka. Mushaf je pisan 987. godine po hidžri, odnosno 1571.godine, na zahtjev Husein-paše. Rukopis ima 233 lista veličine 39 x 28,5 cm i povezan je kožnim omotom. Ukrašen je sa 352 minijature na zlatnoj podlozi. Motivi su krug, krug sa šiljcima okrenutim duž stranice, kvadrat i stilizovana kupa cvijeća. Prepisivač i iluminator nije poznat jer je rukopis potpisan samo signalom ,,Dža‘’, što bi prema rahmetli profesoru Kasimu Hadžiću moglo da odgovara tada čestom imenu Džafer.
 Minijature na stranicama Kur'ana iz 1571. godine |  |  Šadrvan ispred džamije – današnji izgled |
Pred džamijom se nalazi šadrvan. O njegovom izgledu je pisao francuski putopisac Filip Difren-Kane, kada je 1573. godine u pratnji francuskog ambasadora prolazio kroz Pljevlja. Zapisao je sljedeće: ''U džamiji ovog mjesta vidi se lijepa i umjetnički rađena česma.'' [34]
 |
Sahat kula
U dvorištu Husein pašine džamije nalazi se i Sahat kula, koja potiče najvjerovatnije iz perioda kada je građena i džamija, a zaključak o ovoj tvrdnji se može izvesti iz same lokacije i položaja Sahat kule. Sahat kula je renovirana uz pomoć SO-e Pljevlja 2004. god, i danas služi svojoj namjeni.
 Na fotografiji označene lokacije postojećih i porušenih džamija u Pljevljima
|
Kada pišemo o islamskoj kulturi, tradiciji, arhitekturi i uopšte istorijskim korijenima Bošnjaka, smatramo veoma važnim barem ukratko spomenuti i uništene, odnosno nestale tragove bošnjačkog bitisanja na ovim prostorima. U tom smislu ćemo samo nabrojati neke od objekata islamske sakralne kulture koji na prostorima Pljevalja danas više ne postoje.
1. Hadži Hasan džamija,
2. Odobaša džamija, porušena 1936. godine
3. Misri Ahmed beg Jusuf kadi džamija, porušena 1959 .godine, radi regulacije rijeke Breznice.
4. Bubica džamija, porušena 1959. godine, radi regulacije rijeke Breznice. Na njenom mjestu sagradjen soliter i trafostanica.
5. Hamidija džamija, zbog neodržavanja i nebrige, srušila se 1940. godine.
1. Džamija u Mijakovićima, zbog neodržavanja i nebrige, porušena 1935,
2. Džamija u Planjsko, zapaljena 1943. god. Na istim temeljima je obnovljena 1967. godine, da bi opet bila spaljena 10.04.1993. godine.
3. Džamija u Jabukovom grobu, zapaljena 1943. godine.
4. Džamija u Buhrićima, zapaljena 1943. godine, na njenim zidinama se klanjalo do 1965. godine. [35]
5. Džamija u Strahovom Dolu, zapaljena 1943. godine,
6. Džamija u Gracu, srušena 1912/13, za vrijeme balkanskih ratova,
7. Džamija u raštićima, zapaljena 1913. god, zatim obnovljena pa opet zapaljena 1943. godine.
8. Džamija u Pračici, srušena 1943. godine,
9. Džamija u Krndžinoj bari (Krndžinoj vodi), srušena 1913. godine,
10. Džamija u Petinama, srušena 1913. godine,
11. Džamija u Nefer Tari (Lever Tari),
12. Džamija u Djurdjevića Tari,
13. Džamija u Odžaku, srušena za vrijeme balkanskih ratova,
14. Džamija u Hoćevini,
15. Džamija u Podborovi,
16. Džamija u Borčanima, srušena 1912. godine.
 Munara u Raščićima, snimak iz 1987. god.iz fototeke Nijaza Raščića Munaru su porušili zločinci 20. maja 1993. godine. |
Nije poznato vrijeme gradnje ove džamije, ali se zna da je imala dvorište koje je služilo kao groblje, u koje su se sahranjivali mještani istoimene mahale. Džamija je imala lijepe sofe i imala je česmu u dvorištu. Prema dostupnim podacima 1963. godine izvršena je eksproprijacija džamije i iste godine je porušena. Od nje je do dana danas ostalo vrlo lijepo kameno munare, a na njenim temeljima je izgrađena društvena zgrada. Čudan i jedinstven loš primjer, i neprihvatljiva praksa, da se na temeljima džamije, uz sačuvano munare, sagradi svjetovni objekat.
Pišući o Pljevljima – Taslidži, ne bismo smjeli zaboraviti da u kraćim crtama bacimo pogled na staru pljevaljsku arhitekturu. Gotovo sve gradske kuće koje su građene u posljednjih dva vijeka u Pljevljima, građene su od mješovitog građevinskog materijala - prizemlje ili magaza građene su od kamena, a sprat od nepečene cigle (ćerpiča) ili dizme. Sve gradske kuće koje su građene u to vrijeme ličile su jedna na drugu i u sebi su sadržavale elemente orijentalne, osmanske arhitekture.
Kuće i avlije bogatijih stanovnika su bile ograđene kamenim zidom, a zidovi su građeni i od ćerpiča ili su jednostavno bile ograđene drvenim tarabama. Zidovi ili tarabe bili su visoki nekada i do 3 pa i do 4 metra, a dvorište je bilo podijeljeno na dva dijela, mušku i žensku avliju. Iz muške avlije se izlazilo na ulicu kroz velika dvokrilna vrata na koja su mogla ući zaprežna kola sa stočnom hranom do štale ili fijaker sa konjima. U muškoj avliji bila je i bašta sa nekoliko voćki u čijoj hladovini se tokom ljeta odmaralo, a iz muške avlije bila su manja vrata koja su vodila u žensku avliju, gdje su se okupljale žene i u avliju nisu mogli ući muškarci koji nisu u bližem srodstvu sa domaćinom i ukućanima. U ženskoj avliji je obično bio bunar sa čistom vodom i žardinjere sa cvijećem.
Kuća je u prizemlju obično imala četiri prostorije, dvije sobe, kuhinju i ostavu-špajz. Na spratu su bile četiri sobe: čardak (primaća soba), spavaća soba, djevojačka soba i odžaklija. Cijelom širinom se protezao hajat (hodnik) sa kamarijom. Sve sobe su bile prostrane i dovoljno osvijetljene. Svaka soba imala je jedan do dva prozora standardne veličine, na kojima su bili demiri od kovanog željeta ili od tvrdog drveta.
 Kuća muftije Derviša ef. Šećerkadića  Minaret Hadži Hasan džamije Seoski tip kuće  Bukovica – Pljevlja  Ostaci bošnjačkih kuća, Bukovica, Pljevlja |
U odžakliji sobi na spratu je u odžaku bilo ugrađeno ložište za spremanje kahve gdje je domaćin izjutra kahvenisao.
U sobama su bile sećije od drveta, visine oko pola metra i široke oko 80 cm. Sećije su bile smještene duž zida, obično ispod prozora, a ponegdje su bile uz dva zida. Na sećijama su bili tanki dušeci od vune, a iza leđa jastuci takođe napunjeni vunom ili dobro upresovanom slamom. Soba je bila zastrta sa jednim ili dva ćilima. U sobi je uvijek bilo jedno do dva šiljteta (vuneni kvadratni dušečić) veličine oko 1 x 1,5 metra i služio je za sjedenje. Šiljte se davalo da sjedne domaćin kuće ili starije osobe ili ugledan gost. Šiljtetom se ukazivala počast uglednim gostima, ili pažnja starim i iznemoglim.
Pored toga što su Pljevlja bila administrativni centar bila su ujedno i kulturno-obrazovni centar. Prve škole - mektebi su nastale dolaskom Turaka u ovaj kraj. Prema raspoloživim podacima [36], u Pljevljima – Taslidži su postojale slijedeće škole:
Sibjan mektebi - radili su po mahalama, pri džamijama finansirane su od strane džematlija. Ovo su najstarije turske škole. U ovim školama je prerdavana vjeronauka, školovanje je trajalo dvije godine, a pohadjala su ih djeca predškolskog uzrasta.
Ibtidaije - osnovne škole. Po karakteru su bile religiozno-svjetovne a školovanje je trajalo 3 godine. Izučavano je 18 predmeta i to: Kur’an, fizika, hemija, krasnopis, crtanje, gramatika, aritmetika, geometrija, zemljopis, kao I neki jezici. [37] Postojale su dvije ibtidaije-osnovne škole u Pljevljima, jedna se nalazila na Serhatu kod Centrale, druga kod Husein-pašine džamije. Ovu školu su pohadjala i pravoslavna djeca.
Ruždije - svjetovne škole, pristupne pripadnicima svih vjera. Naziv potiče od turske riječi „rušd“ što znači sposobnost, zrelost – da učenik može nastaviti svoj život u društvu dobivši zaokruženo znanje. U njoj su se učenici u toku 4 godine osposobljavalji za niža činovnička zvanja, ali i državnu službu. Pored ostalih izučavani su i arapski, turski, persijski, kasnije francuski i nemački jezik. Zgrada pljevaljske ruždije se nalazila u blizini današnje Gimnazije. Ruždije su pohadjala i pravoslavna djeca.
Idadije - više gimnazije. Zgrada Pljevaljske idadije nalazila se na Dolovima, a potom na Stražici. Počela je sa radom 1909.godine. [38]
Pljevaljska Sadri-esbek Osman-paše medresa, spadala je u tzv. velike škole koje su funkcionisale u Osmanskom periodu. Osnovana je još u XVII vijeku. [39] Školovanje u ovoj školi je trajalo od 7,8 čak do 9 godina. Zgrada ove pljevaljske medrese nalazila se gdje i Konvikt-internat koji je služio za učenike ove škole, na mjestu gdje se danas nalazi hotel „Pljevlja“. Školu su isključivo pohadjala djeca pripadnici Islama.
Kada smo kod ove medrese, interesantno je napomenuti da se pljevaljski pododbor muslimanskog kulturno-prosvjetnog družtva „Gajreta“ obratio 1926.godine Sreskom Vakufsko mearifskom povjerenstvu u Pljevljima da im ustupi zgradu bivše „Sadri-esbek Osman-pašine medrese“ za potrebe otvaranja konvikta (internata). Vakufski odbor na sjednici održanoj 01. avgusta 1928.godine, odlučuje da se Gajretu ustupi zgrada medrese za izvjesno vrijeme od tri godine, a u ime Vakufa ugovor je potpisao njegov predsjednik muftija Derviš ef. Šećerkadić. [40]
Prvi Gajretov konvikt u Sandžaku svečano je otvoren 12.novembra 1928.godine, u okviru dvadesetogodišnjice Gajretovog rada. [41] Korišćenje zgrade medrese za potrebe Gajreta bilo je besplatno od 1928. do 1933.godine, a nakon toga uz odredjenju kiriju radi održavanja ovog i ostalih objekata Vakufa.
Zgrada medrese bila je u obliku kvadrata-četiri zgrade, sa glavnim ulazom u dvorište (krug-harem) u čijem se središtu nalazio šadrvaan. Imala je dvanaest prostorija tri učionice, dvije veće spavaonice, trpezariju sa kuhinjom i prostorijom za čuvanje namirnica, ambulantu, sobu za molitvu, kancelariju, stan za upravnika i potrebna odjeljenja za boravak i učenje pitomaca, prostorije za spremačicu i obuću. Bila je u vlasništvu Vakufa Husein-pašine džamije. [42]
Zgrada ove medrese se nalazila u centru grada, u tadašnjoj Hajduk Veljkovoj ulici broj 3. Ista je porušena 1969.godine i na njenom mjestu je napravljen današnji Hotel „Pljevlja“.
 Zgrada nekadašnje Sadri-esbek Osman-paša medrese |
U Pljevljima su se, kao i u drugim muslimanskim mestima, mezaristani formirali oko džamija. Neki su sačuvani do današnjih dana, a ima mnogo sačuvanih mezara i nišana sa arapskim epitafima, dok je nemali broj i onih bez ikakih natpisa. Mnogi mezaristani su djelimično ili u potpunosti porušeni zajedno sa džamijama čijim vakufima su pripadali. Postojalo je i nekoliko turbeta koja su porušena, dok su neka djelimično sačuvana.
Na tzv. Velikom groblju u Pljevljima je sagrađen Medicinski centar, a sam prostor je saužen i sa ostale tri strane. Ovaj mezaristan nije u upotrebi od 1960.godine. [43]
Mezaristan u haremu hadži Hasan džamije na Jaliji, porušeni kad i džamija.
Mezaristan u haremu Misri Ahmed-beg Jusuf Kadi džamije, nakon rušenja džamije, mezaristan je djelimično sačuvan, ali zapušten a na dijelovima mezaristana danas se nalaze kafane i drugi objekti.
 Stari nišani su porušeni i ugradjeni u zid oko Husein-pašine džamije. Po kazivanjima, ukupno 80 nišana je uzidano u ogradu oko džamije 1958. godine. |
Mezaristan u haremu Odabaša džamije - nakon rušenja ove džamije, koja nije obnavljana, mezaristan je zapušten i na na njemu ništa nije pravljeno, tako da je vremenom mezaristan nestao. Zemljište mezaristana se danas koristi kao bašta.
 Mezar Bajram – age Boljanića  Mezar Mahmut paše Bajrovica na Velikom groblju. |
Turbe Šejh Muhamed seki-baba, sačuvano do današnjih dana.
Mezar Bajram-age Boljanića, (oca Husein-paše, koji je i rodonačelnik porodice Boljanića. Mezar se nalazi na porodičnom groblju u Boljanićima, i odolijeva zubu vremena više od četiri stotine godina.
Na mezaru Mahmut paše Bajrovića je ispisan tarih – epitaf:
Huwe-l-Hayyu-l-Baki
Bu guzer-i fenayua gelen elbette gider
Bu gidenin ahkam-i- kaza rif-i kaza
Tašlica sancagi ayan-i šerif bahšindan
Henedan-i bihterin, kerem sifat Mahmud paša
Sadikane nice hizmetler idup devlete
Mirmiranlik ile olmušdi kamreva
Sayf- meslul-i šecaat ido ol merd-i-dilir
Dušmana karši idi kerrar vefa
Gečme ey zairoku ruhuna bir fatiha kim
Himmet gelušlu bu toprakda....
...dedi tarih-i vefatini muhtar
...bihišt eyledi Mahmud paša
Sene 1316.
Prijevod tariha:
On je (Allah dž.š.) Živi i Vječni
Ko dodje na ovaj prolazni svijet, mora otići
Sudbina onome ko odlazi dosudjuje obalu sudbine
Jedan od uglednika Sandžaka, Taslidže,
Plemeniti Mahmud paša iz najuglednije familije,
Onaj što iz domoljublja mnoge hizmete učini zemlji,
Onaj što postiže položaj mirmirana (paše),
Onaj hrabri vitez sa uvijek golom sabljom (spreman za boj)
Za dušmana je bio kao vjernik Hajdar (hazreti Alija).
Ne prolazi, posjetioče,, prouči mu za dušu jednu „fatihu“, jer
Na ovom tlu, tako poduzetan, on drži...
...Muhtar izreče tarih o njegovoj smrti
...naseli se u džennetu Mahmud paša [45]
Godine 1316. (1898-9). [46]
Iz iznesenih činjenica i podataka o spomenicima i uopšte orjentalnom bošnjačko-muslimanskom nasljedju u Taslidži, odnosno Pljevljima možemo zaključiti da je očuvanje tog kulturnog blaga kao i samog opstanka Bošnjaka na prostorima Pljevalja, poodavno dovedeno u pitanje. Koliko je samo sakralnih objekata, džamija, medresa, turbeta, mezaristana, nadgrobnih spomenika i sl. uništeno, možemo konstatovati da se sve to nije slučajno dogadjalo, već da je, nažalost postojala jedna smišljena državna politika koja je ne samo bila nezainteresovana za zaštitu nego je namjerno i doprinosila uništenju tragova postojanja bošnjačkog naroda na prostorima ne samo Pljevalja, već i čitavog Sandžaka pa i šire. Ovi osvrti koji imaju za zadatak da barem podsjete i upozore na tu i takvu pogubnu politiku, treba takodje da pomognu sadašnjim političkim, vjerskim i kulturnim strukturama bošnjačkog naroda da nešto učine na konzerviranju i obnavljanju spomenika svoje kulturne i civilizacijske prepoznatljivosti. I ovaj tekst uprao želi da pošalje takvu poruku, jer očuvati kulturu, tradiciju, običaje, arhitekturu, džamije, mezaristane, turbeta i sl, znači obezbijediti opstanak Bošnjaka i u Pljevljima, i u Sandžaku i na čitavom prostoru bivše SFR Jugoslavije pa i šire
    |
FUSSNOTE
1] Dr. Šefket Krcić, Enciklopedija bošnjačke kulture Sandžaka, Matica Bošnjaka, Novi Pazar, 2005.godine, strana 1112. (Neobjavljeno djelo)
2] Ibidem
3] Evlija Čelebi, Putopis, Svjetlost Sarajevo 1967. god str.394
4] Mustafa Memić, Bošnjaci-muslimani Sandžaka i Crne Gore, str.88
5] H. Šabanović, Bosanski pašaluk, str.135.
6]Behija Zlatar-Enes Pelidija, Prilog kulturnoj istoriji Pljevalja Osmanskog perioda- Zadužbina Husein-paše Boljanića. Prilozi za orijentalnu filologiju, Sarajevo, 1985. str.115.
7] Ahmet Aličić, Širenje islama u Hercegovini, Prilozi za orijentalnu filologiju 41/1991. str. 68.
8] Ibidem
9] Dr Muhamed Hadžijahić, Islam i Muslimani u BiH, nd.str.41.
10] Ibidem
11] Ibidem, str.42.
12] Gligorije Božović, Begovska Bukovica „Politika“ Beograd, 21. 03. 1933.god
13] Andrej Andrejević, Islamska monumentalna umjetnosti XVI vijeka u Jugoslaviji-kupolne džamije, str. 242.
14] Republički zavod za statistiku Crne Gore, strana 66.
15] Ibidem, strana 67
16] B. Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stoljeću, Prilozi Instituta za istoriju, godina XIV, broj 14-15, Sarajevo, 1979. Strana 1229-130.
17] Evlija čelebi, Putopis, Sarajevo 1967, strana 393, bilješka 4.
18] Dr E.Pelidija, dr B,Zlatar, Husein-paša Boljanić i njegove zadužbine, Monografija džamije, Almanah, Podgorica 2006.godine. strana 61
19] ibidem
20] ibidem
21] Ankara, Tapu ve kadastre (TK) ,br, VIII, opširni defter hercegovačkog sandžaka iz 1585.godine, fo.197, fotokopije deftera se nalaze u ANUBIH, broj 44/II
22] Dr E.Pelidija, dr B,Zlatar, ibidem, strana 66
23] Ibidem
24] Istanbul,BBA,TD, No.654,OIS br.99,fo.35.
25] Dr E.Pelidija, dr B,Zlatar, ibidem, strana 66
26] Adnan Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima, Almanah, 27-28, 2004.god, str.159-199.
27] Andrej Andrejević, Islamska monumentalna umjetnosti XVI vijeka u Jugoslaviji, kupolne džamije, str.242; Dr Mustafa Memić, Bošnjaci- Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996.str.92,93.
28] Mani se zvao poznati persijski slikar i graver
29] Poznati persijski slikar iz XIV vijeka.
30] Evlija Čelebi, Putopis, str 393,394
31] Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Almanah, Podgorica 2001.godine
32] Tarih preveli Ismail Ahmetagić i Nurko Karaman. 2003.godine u Sarajevu, a zahvaljujući Jakubu Durgutu mujezinu ove džamije koji je bio angažovan na ovom poslu – podatke dao Jakup Durgut, muezin ove džamije – 2011.godine.
33] Podatak dobijen od Jakuba Durguta, 2011.godine.
34] Dr Dragana Kujović, Zapisano u Pljevljima, Monografija, ibidem, strana 111.
35] Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, strana 265.
36] Uzeir Bećović, Husein-pašina džamija, strana 191
37] Ibidem.
38] Ibidem
39] Ibidem
40] Zapisnik Vakufskog odbora Pljevlja, od 01.08.1928.godine.
41] Uzeir Bećović, Gajret u Pljevljima, Almanah, Podgorica 2007.godine, strana 89.
42] Ibidem, strana 94.
43] Uzeir Bećović, Husein-pašina džamija, strana 206.
44] Arhiv Odbora IZ-e Pljevlja, Zapisnik od 01. 03. 1936. Godine, djelovodni broj 70.
45] Prostor označen tačkama znači nečitljivo mjesto.
46] Preveo Salih Trako