Krivično djelo genocida[17] (kao najteže krivično djelo današnjice) predviđeno je u članu 370. Krivičnog zakonika Republike Srbije[18] (KZ RS). Djelo se sastoji u izdavanju naređenja da se vrše ili u vršenju[19] : ubistava, teške povrede tijela ili teškog narušavanja fizičkog ili duševnog zdravlja članova grupe ljudi ili u stavljanju članova grupe u takve životne uslove koji dovode do njenog potpunog ili djelimičnog istrebljenja ili u primjeni mjera kojima se sprječava rađanje između pripadnika grupe ili u prinudnom preseljavanju djece u drugu grupu, a u namjeri da se potpuno ili djelimično uništi nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa ljudi. [20]

Apstrakt: Poslije dugog istorijskog razvoja, konačno je u drugoj polovini 20. vijeka inaugurisana nova, najmlađa grana kaznenog prava - međunarodno krivično pravo koje se po svojoj pravnoj prirodi i karakteristikama nalazi između nacionalnog krivičnog prava i međunarodnog javnog prava zadržavajući svoju osebujnost i samostalnost. Osnovni i najznačajniji pojam i institut ove grane prava svakako predstavlja međunarodno krivično djelo. O pojmu i sadržini međunarodnog krivičnog djela u pravnoj teoriji postoji više različitih gledišta, ali se ipak može zaključiti da se pod tim pojmom podrazumijeva društveno opasno, protivpravno djelo vinog čovjeka koje je propisano kao krivično djelo i za čijeg je učinioca propisana određena kazna. Iz tako određenog pojma međunarodnog krivičnog djela proizlaze njegovi osnovni elementi, a to su: 1) djelo čovjeka (koje obuhvata radnju punoljetnog lica koja se može javiti u tri oblika kao: činjenje, nečinjenje i propuštanje dužnog nadzora), posljedica i uzročni odnos, 2) društvena opasnost, 3) protivpravnost, 4) određenost djela u propisima i 5) vinost učinioca. Postoji dvije vrste međunarodnih krivičnih djela – u užem smislu (pravo ili čisto) i u širem smislu (nepravo ili mješovito). Najznačajnija su, svakako, međunarodna krivična djela u užem smislu koja su upravljena na povredu ili ugrožavanje univerzalnih, opštecivilizacijskih vrijednosti – međunarodnog prava i čovječnosti – što zapravo i predstavlja objekat zaštite ovih krivičnih djela. U okviru tih djela po prirodi, karakteru i značaju izdvaja se najteže djelo te vrste – zločin genocida kojim se uskraćuje pravo na opstanak pojedinim nacionalnim, rasnim, vjerskim ili etničkim grupama. Za to djelo je u krivičnom zakonodavstvu pojedinih država propisana najteža vrsta i mjera kazne – kazna dugotrajnog zatvora. U osnovi te inkriminacije nalazi se Konvencija o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948. godine. To krivično djelo može se izvršiti na dva načina: 1) naređivanjem i 2) neposrednim vršenjem djelatnosti koje se preduzimaju u određenoj namjeri (genocidna namjera), namjeri da se u potpunosti ili djelimično uništi nacionalna, rasna, vjerska ili etnička grupa. U radu se razmatraju pojam, elementi i osnovne karakteristike zločina genocida kao najtežeg krivičnog djela današnjice.
Ključne riječi: međunarodni pravni akti, krivično djelo, genocid, odgovornost, sud, sankcija.

Pojam i karakteristike međunarodnih krivičnih djela
Međunarodna krivična djela^[1] su u pravnom sistemu Republike Srbije predviđena u Krivičnom zakoniku, u glavi trideset četvrtoj (34.), pod nazivom: „Krivična djela protiv čovječnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom“.^[2] Ova krivična djela, zapravo, predstavljaju djelatnosti kojima se krše međunarodni ugovori, sporazumi i konvencije^[3] i narušava ili ugrožava mir među narodima, bezbjednost čovječanstva, odnosno druge međunarodnim pravom zaštićene vrijednosti, ili kojim se krše ratna pravila o ponašanju zaraćenih strana prema ratnim zarobljenicima, ranjenicima, bolesnicima i civilnom stanovništvu. ^[4] Nastanak ovih krivičnih djela vezan je za postojanje međunarodnih pravila kojima se regulišu odnosi između država u doba rata, tj. odnosi između zaraćenih strana u pogledu započinjanja i vođenja rata. ^[5] Međunarodno ratno pravo nastalo je kao posljedica surovog i nečovječnog postupanja u toku duge istorije ratova i oružanih sukoba između naroda i država sa ciljem da humanizuje ovo najnehumanije sredstvo za rješavanje međudržavnih i međunarodnih sporova.^[6]
Sa pojavom međunarodnog ratnog prava otpočeo je proces postepenog ograničavanja prava zaraćenih strana i kontrolisanja njihovih postupaka, ne samo prema neboračkom stanovništvu, već i u pogledu započinjanja i vođenja ratova. Pravo države na apsolutnu slobodu u pogledu započinjanja i vođenja rata biće postepeno ograničeno tako što će pojedini postupci koji predstavljaju nepotrebna razaranja, ubijanja i mučenja biti zabranjeni. Kršenjem ratnih pravila i običaja nastaju ratna krivična djela.^[7] Prihvatajući međunarodne obaveze na osnovu potpisivanja i ratifikovanja brojnih međunarodnih konvencija, u krivičnom zakonodavstvu pojedinih država je predviđeno više krivičnih djela protiv čovječnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom. Ova krivična djela nastaju kršenjem pravila sadržanih u međunarodnim konvencijama. Njihov je izvor u postojanju zabrana u aktima međunarodnog prava. ^[8] Objekat zaštite ovih krivičnih djela jesu čovječnost i druge univerzalne, opštecivilizacijske vrijednosti zaštićene međunarodnim pravom.

Zaštita čovječnosti znači zaštitu osnovnih ljudskih dobara kao što su: život, tjelesni integritet, čast, ugled i dostojanstvo čovjeka, osnovna ljudska prava i slobode. Druge vrijednosti fizičkih lica, pojedinih država i cijele međunarodne zajednice imaju, takođe, opšti, univerzalni značaj, pa su zaštićene i zajamčene međunarodnim pravom.
Najveći broj međunarodnih krivičnih djela može se učiniti u zakonom određeno vrijeme: za vrijeme rata, oružanog sukoba ili okupacije. Po pravilu, ova krivična djela se čine organizovano i radi sprovođenja određene politike vladajuće grupe ili partije. Budući da spadaju u organizovani, planski kriminalitet, ova se djela najčešće čine po naređenju pretpostavljenih vojnih ili političkih rukovodilaca. Ta činjenica zahtjeva posebno utvrđivanje odgovornosti organizatora, naredbodavca i učinioca. Ova krivična djela mogu biti učinjena samo s umišljajem. Pojedina krivična djela iz ove grupe ne zastarjevaju u pogledu krivičnog gonjenja ili izvršenja izrečenih kazni: genocid, zločin protiv čovječnosti, ratni zločini i druga krivična djela za koja po ratifikovanim međunarodnim ugovorima zastarjelost ne može da nastupi.
U teoriji međunarodnog krivičnog prava razlikuje se više vrsta međunarodnih krivičnih djela. Uobičajena je podjela na:
a) međunarodna krivična djela u užem smislu (prava ili čista međunarodna krivična djela); i
b) međunarodna krivična djela u širem smislu (neprava ili mešovita međunarodna krivična djela).^[9]
Inače, ova je podjela prvi put usvojena na 14. kongresu Međunarodnog udruženja za krivično pravo koji je održan 1989. godine u Beču. ^[10] Kriterijum za ovo razlikovanje jeste nadležnost međunarodnih krivičnih sudova (sudova koji postupaju samo u slučaju izvršenih međunarodnih krivičnih djela u užem smislu), odnosno istorija krivičnog pravosuđa. Međunarodna krivična djela u užem smislu čine prvu vrstu ovih krivičnih djela. Tu se radi o međunarodnim krivičnim djelima kojima se krše ratni zakoni i običaji rata^[11] (dakle, norme međunarodnog ratnog i humanitarnog prava). To su djela sadržana u nirnberškoj i tokijskoj presudi. Nazivaju se još međunarodna krivična djela prema opštem međunarodnom pravu (ili crimina iuris gentium).^[12]

Tu spadaju sljedeća međunarodna krivična djela:
1) zločin protiv mira,
2) ratni zločin,
3) Genocid, i
4) zločin protiv čovječnosti. ^[13]
U pravnoj teoriji ima shvatanja da se ova krivična djela nazivaju međunarodnim zločinima stricto sensu iza kojih stoje kogentne norme međunarodnog prava, npr. haške ili ženevske konvencije. ^[14] Kao osnovne karakteristike međunarodnih krivičnih djela u užem smislu (core crimes -gnusni zločini) ^[15] u pravnoj teoriji^[16] se navode sljedeće:
1) ovi međunarodni zločini imaju dvostruku prirodu. Njihovo izvršenje povlači: a) krivičnu odgovornost pojedinaca kao njihovih izvršilaca ili saučesnika, odnosno nadređenih lica (po osnovu komandne odgovornosti), s jedne strane i b) međunarodnopravnu odgovornost države, s druge strane,
2) međunarodnim zločinima se krše osnovna (temeljna) ljudska prava i oni su stoga zabranjeni kao represalije u slučaju vršenja isto takvih zločina druge suprotstavljene strane,
3) međunarodni zločini u pogledu krivičnog gonjenja i kažnjavanja ne zastarevaju i
4) opšte međunarodno pravo nameće obavezu državama da ne krše osnovne norme koje zabranjuju njihovo vršenje kao obavezu erga omnes.

Genocid u krivičnom pravu Republike Srbije
Pojam i elementi djela
Krivično djelo genocida^[17] (kao najteže krivično djelo današnjice) predviđeno je u članu 370. Krivičnog zakonika Republike Srbije^[18] (KZ RS). Djelo se sastoji u izdavanju naređenja da se vrše ili u vršenju^[19] : ubistava, teške povrede tijela ili teškog narušavanja fizičkog ili duševnog zdravlja članova grupe ljudi ili u stavljanju članova grupe u takve životne uslove koji dovode do njenog potpunog ili djelimičnog istrebljenja ili u primjeni mjera kojima se sprječava rađanje između pripadnika grupe ili u prinudnom preseljavanju djece u drugu grupu, a u namjeri da se potpuno ili djelimično uništi nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa ljudi.^[20]
Etimološki, riječ „genocid“ je kovanica sastavljena od grčke riječi genos što znači rod ili pleme i latinske riječi caedes što znači ubistvo, pokolj. ^[21] Bukvalno prevedena ova riječ označava ubijanje roda, odnosno plemena.
Rezolucijom Generalne skupštine OUN broj 96/I od 11. decembra 1946. godine genocid je proglašen za „međunarodno krivično djelo koje je su suprotnosti sa duhom i ciljevima OUN i koje civilizovani svijet osuđuje“. Iako se pojavio kao „podvrsta zločina protiv čovječnosti“ ^[22] , genocid je ubrzo dobio autonoman status i sadržinu kao jedno od najtežih krivičnih djela današnjice^[23] . On se danas naziva „zločin nad zločinima“. Genocid kao međunarodno krivično djelo određuju tri elementa^[24] : a) objektivni sastojak – actus reus, b) subjektivni sastojak – mens rea) objekt djela – skupina ili grupa – žrtva. Osnov za ovu inkriminaciju se nalazi u Konvenciji o sprječavanju i kažnjavanju zločina genocida^[25] iz 1948. godine koja u članu 2. određuje pojam i elemente ovog međunarodnog krivičnog djela.

U zakonodavstvu, teoriji i praksi ovaj izraz ima šire tumačenje^[26] . Naime, pod ovim izrazom se podrazumijeva ne samo ubijanje, već uništenje na bilo koji način određene grupe koja čini jednu povezanu cjelinu na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi. Objekt zaštite su čovječnost i međunarodno pravo. Objekt napada je nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa^[27] . Iako se djelo^[28] čini uništavanjem pojedinaca, njegov cilj nije da se ti pojedinci likvidiraju kao određene ličnosti, već kao pripadnici grupe^[29] . Cilj ovog djela je, dakle, uništenje grupe u cjelosti ili djelimično, pri čemu je likvidacija pojedinaca samo način ostvarivanja ovog cilja. Veličina grupe je bez značaja za postojanje krivičnog djela. Bitno je da grupa postoji kao cjelina sa specifičnim karakteristikama i da se kao takva želi uništiti. Cilj inkriminacije je da se osigura pravo na život, tj. na postojanje i razvoj svakoj grupi koja ima posebno nacionalno, etničko, rasno ili vjersko svojstvo pri čemu se ne zahtjeva prostorno zajedništvo pripadnika grupe.

Radnja izvršenja krivičnog djela genocida se sastoji iz niza različitih djelatnosti koje se mogu svrstati u nekoliko grupa. To su sljedeće djelatnosti^[30] : 1) ubijanje, nanošenje teških povreda tijela ili teško narušavanje fizičkog ili duševnog zdravlja pripadnicima određene nacionalne, etničke, rasne i vjerske grupe, 2) stavljanje grupe ljudi u takve životne uslove koji dovode do njenog potpunog ili djelimičnog istrebljenja, 3) primjena mjera kojima se sprječava rađanje između pripadnika grupe ljudi (tzv. biološki genocid) i 4) prinudno preseljavanje djece u drugu grupu ljudi s ciljem gubljenja identiteta svoje grupe.
Sve ove radnje vode ka fizičkom i biološkom ostvarivanju genocida. Za postojanje ovog djela dovoljno je da je učinjena bilo koja od zakonom taksativno navedenih radnji u namjeri potpunog ili djelimičnog istrebljenja (uništavanja) grupe kao društvene cjeline. Genocid je tipičan primjer krivičnog djela koji počiva na „depersonalizaciji žrtve“, što znači da žrtva ne predstavlja cilj zbog njenih individualnih kvaliteta ili obilježja, nego samo zato što je pripadnik određene grupe. Radnja izvršenja se može ostvariti na dva načina^[31] : 1) izdavanjem naređenja i 2) neposrednim preduzimanjem djelatnosti^[32].
Izdavanje naređenja da se vrše naprijed navedene djelatnosti predstavlja posebnu i samostalnu radnju izvršenja genocida. Naređivanje je, inače, jedan oblik podstrekavanja, ali ono ovdje nema karakter saučesništva, već posebnog načina izvršenja ovog djela. Krivično djelo genocida se uglavnom čini organizovano i po unaprijed utvrđenom planu, gdje naređenje pretpostavljenog ima posebnu snagu dejstva, pa je stoga i njegova odgovornost samostalne prirode. Naime, naredbodavac će biti odgovoran za samo izdavanje naređenja da se izvrši genocid, čak i onda kada potčinjeni odbije ili na drugi način izbjegne izvršenje takvog naređenja.

Posljedica djela je ugrožavanje opstanka određene nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe^[33] . Ona se ostvaruje prouzrokovanjem manjeg ili većeg broja pojedinačnih posljedica povrede (života, tjelesnog integriteta, ploda) i ugrožavanja (stavljanjem u nepodnošljive uslove života). Broj prouzrokovanja nije odlučujući za postojanje djela. To znači da će postojati jedno djelo genocida, kako onda kada je učinjeno jedno, tako i onda kada je ostvareno više prouzrokovanja. Veći broj prouzrokovanja od raznovrsnih pojedinačnih posljedica je od značaja pri odmjeravanju kazne^[34] . To ukazuje da je suština krivičnog djela genocida u planskom i sistematskom uništenju ljudskih grupa. Učinilac djela može biti svako lice, a u pogledu krivice potreban je direktan umišljaj (dolus coloratus) koji karakteriše „genocidna namjera“. Za postojanje namjere neophodna je iskustvena ocjena, a ne primjena teorije o namjeri^[35]. Za ovo djelo propisana je kazna zatvora najmanje pet godina ili kazna zatvora od trideset do četrdeset godina. Zakonikom je izričito predviđeno da za ovo djelo krivično gonjenje i kažnjavanje ne zastarevaju.

Odnos genocida i drugih sličnih krivičnih djela
Zbog svog pojmovnog sadržaja, kako u međunarodnom krivičnom pravu, tako i u nacionalnim krivičnim zakonodavstvima, javila se potreba u pravnoj teoriji da se krivično djelo genocida razgraniči od sličnih (srodnih) krivičnih dela^[36] i to u prvom redu od:
1) progona,
2) istrebljenja,
3) etničkog čišćenja i
4) zločina protiv čovječnosti.

1. Sličnost između genocida i progona^[37] ogleda se u postojanju diskriminatorske namjere kod učinioca djela u vrijeme preduzimanja radnje izvršenja. Naime, radnje izvršenja kod oba ova kažnjiva ponašanja se preduzimaju prema pripadnicima druge nacionalne, rasne, vjerske ili etničke grupe. Dvije su glavne razlike između ovih djela. To su: a) kod progona se radi o progonu na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi i b) kod genocida je krajnja žrtva (pasivni subjekt) cjela grupa – nacionalna, rasna, vjerska ili etnička, dok su kod progona žrtve sami pojedinci kao pripadnici pojedinih „progonjenih“ grupa.
2. Sličnost između genocida i istrebljenja jeste u tome da se u oba slučaja radi o djelima koja su upravljena na izvršenje masovnih ubistava. Razlike između ova dva kažnjiva djela jesu sljedeće: a) radnja izvršenja genocida se preduzima sa namjerom uništenja, potpunog ili djelimičnog, grupe kao takve, dok kod istrebljenja ovakva namjera (koja kvalifikuje umišljaj učinioca kao dolus coloratus) ne postoji, b) kod genocida ciljana grupa ima zajedničke nacionalne, rasne, vjerske ili etničke karakteristike, dok su kod istrebljenja žrtve definisane političkim opredjeljenjem, fizičkim osobinama ili samom činjenicom da su se našle na određenom geografskom prostoru, c) kod istrebljenja radnja izvršenja se preduzima u okviru rasprostranjenog ili sistematskog napada čega je učinilac djela svjestan, a krivično djelo genocida ne zahtjeva postojanje takvog napada i d) kod istrebljenja žrtve su samo civili (neboračko stanovništvo), dok se genocid može preduzeti i prema necivilnom stanovništvu (zatočenim borcima koji imaju status ratnog zarobljenika).
3. Odnos genocida i etničkog čišćenja. Iako Rezolucija Generalne skupštine OUN o situaciji u Bosni i Hercegovini iz 1992. godine izjednačava pojam genocida sa pojmom etničkog čišćenja, ipak između ova dva djela postoji kvalitativna razlika. Naime, nasilno raseljavanje nije samo po sebi genocidna radnja, ali ono u sadejstvu sa ubistvima velikog broja pripadnika određene grupe može dovesti do etničkog čišćenja ciljane grupe ljudi. Tada proterivanje u smislu „čišćenja“ može biti dokaz postojanja „namere da se uništi cijela grupa“.

4. I konačno, genocid i zločin protiv čovječnosti^[38] (koji se u pravnoj teoriji često izjednačuju, pa čak i u određenim međunarodnim pravnim aktima npr. Statutu Međunarodnog vojnog suda u Nirnbergu^[39] ) imaju niz sličnosti kao što su: a) u oba slučaja radi se o djelima koja su upravljena, koja dakle imaju za cilj izvršenje masovnih ubistava drugih lica, b) oba djela obuhvataju teška kršenja koja vređaju čovječnost i c) oba djela ne predstavljaju izolovane slučajeve, već su obično dio neke šire cjeline. Ali, između ovih djela mogu se uočiti i jasne razlike koje se sastoje u sljedećem: a) kod genocida postoji tzv. „genocidna namjera“ koje nema kod zločina protiv čovječnosti, b) kod genocida je ciljana populacija – grupa koja mora da ima zajedničke karakteristike grupe, dok su kod zločina protiv čovječnosti žrtve definisane političkim opredjeljenjem, fizičkim osobinama ili samom činjenicom da su se našle na određenom prostoru u određeno vrijeme, c) zločin protiv čovječnosti je šireg opsega jer se vrši u okviru rasprostranjenog i sistematskog napada gdje je učinilac svjestan toga napada, što se ne traži i kao bitan konstitutivni elemenat krivičnog djela genocida i d) zločin protiv čovječnosti može se izvršiti širim spektrom različitih djelatnosti koje nisu sve uključene u pojam genocida.

Genocid i nirnberško pravo
Statut međunarodnog vojnog suda usvojen na osnovu Londonskog sporazuma savezničkih sila 8. avgusta 1945. godine^[40] u članu 6. određuje međunarodna krivična djela čiji će učinioci kao pojedinci ili kao članovi organizacije biti suđeni od strane ovog suda. To su^[41]:

a) zločini protiv mira,
b) ratni zločini i
c) zločini protiv čovječnosti^[42] .
Pored neposrednih izvršilaca ovih međunarodnih krivičnih djela (zločina), krivično su odgovorna i lica koja se javljaju u svojstvu vođe, organizatora, podstrekača ili drugog saučesnika, a koja su učestvovala u sastavljanju ili izvršenju nekog zajedničkog plana ili zavjere radi izvršenja nekog od napred navedenih zločina. Ovdje se, zapravo, radi o odgovornosti i kažnjavanju saučesnika za izvršena djela po principu subjektivne akcesorne krivične odgovornosti^[43] . Učiniocu ovih krivičnih djela u smislu odredbe čl. 27. i 28. Statuta, mogu se izreći sledeće vrste kazni: a) smrtna kazna, b) druga vrsta kazne (zatvora) koju sud nađe za pravednu i v) konfiskacija (oduzimanje svake ukradene) imovine^[44] .

Zločin protiv čovječnosti^[45] iz člana 6. stav 2. tačka c. je po prvi put definisan upravo Statutom Međunarodnog vojnog suda. Tu spadaju sljedeći akti: 1) ubistva, 2) istrebljenje, 3) porobljavanje, 4) deportacija i 5) ostala nečovječna djela. Za postojanje zločina protiv čovječnosti bitno je ispunjenje još dva elementa. To su: a) da je radnja izvršena protiv bilo kog civilnog stanovništva i b) da se radnja preduzima u određeno vrijeme – prije ili za vrijeme trajanja rata. Pri tome se kao zločin protiv čovječnosti smatra i svako proganjanje na političkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi u izvršenju ili u vezi bilo kojeg zločina u nadležnosti ovog suda bez obzira na to da li se time vrše ili ne vrše povrede zakona one zemlje u kojoj su zločini izvršeni^[46] .
Ovim se krivičnim djelom praktično cijelim ljudskim grupama (pripadnicima političke, rasne ili vjerske grupe) onemogućava ili otežava življenje, i to kako za vrijeme rata, tako i prije rata. Iako, to ovaj Statut ne kaže, ovo djelo zapravo predstavlja zločin genocida. Ovo je bilo jedino međunarodno krivično djelo iz nadležnosti Međunarodnog vojnog suda koje se moglo izvršiti nezavisno od rata ili oružanog sukoba.^[47]
Ista međunarodna krivična djela poznaje i Zakon broj 10. Kontrolnog savjeta za kažnjavanje lica odgovornih za ratne zločine, zločine protiv mira i zločine protiv čovječnosti u članu 2. s tim što, pored navedene tri vrste zločina, poznaje i posebno djelo koje se sastoji u samom članstvu u zločinačkoj grupi ili organizaciji koje je Međunarodni vojni sud proglasio zločinačkim^[48]. U stavu 2. ovog člana Zakon je izričito odredio da se za ove zločine mogu kazniti sljedeća lica: 1) svako lice bez obzira na državljanstvo ili svojstvo u kome je djelalo ako je bilo glavni učinilac ili saučesnik, 2) lice koje je naredilo ili podsticalo ili se saglasilo sa izvršenjem nekog od ovih krivičnih djela, 3) lice koje je bilo povezano sa planovima ili radnjama koje su dovele do izvršenja nekog djela, 4) lice koje je bilo član organizacije ili grupe za vršenje ovih krivičnih djela, 5) lice koje je imalo visoki politički, građanski ili vojni položaj u Njemačkoj ili u nekoj zemlji koja je bila njen saveznik ili zajedno sa njom ratovala ili je bila njen satelit i 6) lice koje je imalo visok položaj u finansijskom, industrijskom ili privrednom životu bilo koje od tih zemalja.

Učiniocu nekog od ovih krivičnih djela se, prema odredbi stava 3. ovog člana, mogu izreći sljedeće kazne: 1) smrtna kazna, 2) doživotni zatvor ili zatvor na određeni broj godina sa prinudnim radom ili bez prinudnog rada, 3) novčana kazna i zatvor sa ili bez prinudnog rada u slučaju neplaćanja novčane kazne, 4) konfiskacija imovine, 5) povraćaj nepravilno stečene imovine i 6) oduzimanje pojedinih ili svih građanskih prava.

Genocid prema Statutu Haškog tribunala
Rezolucijom Vijeća sigurnosti Organizacije ujedinjenih nacija broj 827 od 25. maja 1993. godine usvojen je Statut Međunarodnog tribunala za gonjenje lica odgovornih za ozbiljne povrede međunarodnog humanitarnog prava izvršene na teritoriji bivše SFR Jugoslavije počev od 1991. godine^[49] . Ovaj statut (poznat kao Statut Haškog tribunala) ^[50] poznaje četiri vrste međunarodnih krivičnih djela^[51] . To su:

a) teške povrede Ženevskih konvencija od 1949. godine,
b) kršenje zakona i običaja ratovanja,
c) genocid i
d) zločini protiv čovječnosti^[52].

Učiniocu ovih krivičnih djela Tribunal može, prema članu 24, izreći samo jednu vrstu kazne i to kaznu zatvora u trajanju prema opštoj praksi sudova u Jugoslaviji, pri čemu je sudsko vijeće obavezno da uzme u obzir težinu izvršenog krivičnog djela (objektivne okolnosti) i lična svojstva optuženog (subjektivne okolnosti). Uz kaznu se učiniocu međunarodnog krivičnog djela mogu izreći i sljedeće sankcije: a) povraćaj imovine njihovim pravim vlasnicima (restitucija) i b) oduzimanje dobiti koja je pribavljena kriminalnom djelatnošću. ^[53] Najteže krivično djelo današnjice „zločin nad zločinima“ - genocid^[54] predviđeno je u članu 4. Statuta Haškog tribunala. Ovo djelo se sastoji u namjernom^[55] uništenju, u cjelini ili djelimično, nacionalne, etničke, rasne ili religiozne grupe^[56].

Praksa Haškog tribunala^[57] nije prihvatila ekstenzivno tumačenje pojma genocida koje bi uključivalo namjeru uništenja nacionalnog, jezičkog, vjerskog, kulturnog ili nekog drugog identiteta grupe, a bez njenog fizičkog uništenja^[58] . Za postojanje ovog međunarodnog krivičnog djela bitno je da je u navedenoj namjeri^[59] preduzeta jedna od sljedećih više alternativno predviđenih radnji^[60]: 1) ubijanje članova određene grupe, 2) prouzrokovanje fizičkih ili mentalnih povreda članovima grupe, 3) namjerno smještanje članova grupe u uslove života koji su smišljeni da dovedu do njenog fizičkog, djelimičnog ili potpunog uništenja, ^[61] 4) sprovođenje mjera sa namjerom da se spriječi rađanje unutar grupe i 5) namjerno premještanje djece jedne grupe u drugu grupu.

Genocidna namjera je najznačajnija karakteristika krivičnog djela genocida. Ona se mora odnositi na uništenje značajnog djela grupe. Taj značajan dio je dovoljno „značajan“ da utiče na grupu u cjelini. Ovaj kvantitativni kriterijum je dopunjen i mogućnošću koje su izvršiocu ovog krivičnog djela stajale na raspolaganju, pa se tako ova namjera dokazuje i kada je ispoljena samo u odnosu na grupu u okviru ograničenog geografskog područja. I, konačno, genocidna namjera uzima u obzir i kvalitativne odlike napadnutog djela grupe, dozvoljavajući mogućnost da se kao suštinski dio ukupne grupe kvalifikuje onaj dio koji predstavlja njen simbol ili je bitan za njen opstanak. Pored neposrednog preduzimanja navedenih radnji (neposredni izvršilac), kao radnje izvršenja genocida smatraju se i sljedeće^[62]: a) učešće u zaveri radi vršenja genocida, b) direktno i javno podsticanje na vršenje genocida (podstrekavanje), v) pokušaj vršenja genocida, kao i g) saučesništvo u bilo kom obliku u vršenju genocida^[63].

No, Statut Haškog tribunala poznaje još jedno teško međunarodno krivično djelo koje je po obilježjima i karakteristikama slično zločinu genocida. To je „zločin protiv čovječnosti“. Ovo djelo je predviđeno u članu 5. Statuta Haškog tribunala. U opisu bića ovog međunarodnog krivičnog djela izričito je navedeno da se njegova radnja može preduzeti samo za vrijeme oružanog sukoba (međunarodnog ili unutrašnjeg karaktera) prema civilnom stanovništvu ako se sastoji u: 1) ubistvu, 2) istrebljenju, 3) zarobljavanju, 4) deportaciji, 5) zatvaranju, 6) mučenju, 7) silovanju, 8) progonu na političkoj, rasnoj i religijskoj osnovi i 9) preduzimanju druge nečovječne radnje.
Da bi se moglo raditi o zločinu protiv čovječnosti Statutom navedene djelatnosti moraju biti izvršene pod sljedećim uslovima^[64]: 1) mora postojati napad - koji postoji i kada nije upotrebljena oružana sila ali se javlja u obliku zlostavljanja civilnog stanovništva ili u postupcima kojima se pripremaju ovakve radnje, 2) djela optuženog moraju biti dio tog napada, 3) napad mora biti usmjeren protiv civilnog stanovništva bilo koje kategorije, 4) napad mora biti rasprostranjen (kada je po svojoj prirodi opsežan ili kada je upravljen protiv velikog broja lica) ili sistematski (kada se odnosi na organizovanu prirodu akata nasilja, pri čemu postoji mala vjerovatnoća da se to slučajno dogodilo) i 5) izvršilac djela mora da zna (da je svjestan) da njegova djela ulaze u okvir rasprostranjenog ili sistematskog napada usmjerenog protiv civilnog stanovništva.

Genocid prema statutu tribunala za Ruandu
Ista međunarodna krivična djela^[65], kao i Statut Haškog tribunala, sa identičnim obilježjima i karakteristikama poznaje i Statut Međunarodnog krivičnog tribunala za Ruandu^[66] . Rezolucijom Vijeća sigurnosti Organizacije Ujedinjenih nacija broj 955 od 8. novembra 1994. godine usvojen je Statut Međunarodnog krivičnog tribunala za Ruandu^[67] . Ovaj tribunal je nadležan za kažnjavanje lica koja su odgovorna za genocid i druga teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava koja su izvršena na području Ruande, kao i njenih građana koja su izvršila takva djela na području susjednih država u toku 1994. godine^[68] . S obzirom na to da se prema pravnoj kvalifikaciji Vijeća sugurnosti OUN ovde nije radilo o međunarodnom oružanom sukobu, to ovaj Tribunal i nije nadležan za krivično djelo koje se sastoji u „teškom kršenju Ženevskih konvencija iz 1949. godine“, kao ni za „kršenje zakona i običaja rata“. Naime, ovaj Statut (poznat i kao Statut tribunala za Ruandu) poznaje tri vrste međunarodnih krivičnih djela. To su:

a) genocid (član 2),
b) zločin protiv čovječnosti (član 3) i
c) zločin koji se sastoji u teškom kršenju člana 3. Ženevskih konvencija i Drugog dopunskog protokola iz 1977. godine (član 4) ^[69].

Učiniocu ovih krivičnih djela Tribunal može izreći samo jednu vrstu krivične sankcije, i to kaznu zatvora koja se može javiti u dva oblika, i to kao: 1) kazna doživotnog zatvora i 2) kazna zatvora u vremenski određenom trajanju. Pri odmjeravanju kazne učiniocu međunarodnog krivičnog djela sudsko vijeće Tribunala za Ruandu je obavezno da uzme u obzir težinu izvršenog krivičnog djela (objektivne okolnosti) i lična svojstva optuženog (subjektivne okolnosti).

Uz kaznu se učiniocu djela mogu izreći i dvije mere, i to: a) povraćaj imovine njihovim pravim vlasnicima (restitucija) i b) oduzimanje dobiti koja je pribavljena kriminalnom djelatnošću.
Najteže krivično djelo današnjice – genocid predviđeno je u članu 2. Statuta tribunala za Ruandu. Ono se sastoji u namjernom uništenju^[70], u cjelini ili djelimično, nacionalne, etničke, rasne ili religiozne grupe. Za postojanje ovog međunarodnog krivičnog djela bitno je da je u navedenoj namjeri preduzeta jedna od sljedećih više alternativno predviđenih radnji: 1) ubijanje članova određene grupe, 2) prouzrokovanje fizičkih ili mentalnih povreda članovima grupe, 3) namjerno smještanje članova grupe u takve uslove života smišljene da dovedu do njenog fizičkog, dejlimičnog ili potpunog uništenja, 4) sprovođenje mjera sa namjerom da se spriječi rađanje unutar grupe i 5) namjerno premještanje djece jedne grupe u drugu grupu^[71] . Pored neposrednog preduzimanja navedenih radnji (neposredni izvršilac), kao radnje izvršenja genocida^[72] smatraju se i sljedeće^[73]: 1) učešće u zavjeri radi vršenja genocida, 2) direktno i javno podsticanje na vršenje genocida (podstrekavanje), 3) pokušaj vršenja genocida, kao i 4) saučesništvo u bilo kom obliku u vršenju genocida.

Drugo teško međunarodnokrivično djelo predviđeno ovim Statutom jeste: „zločin protiv čovječnosti“ ^[74] (ili zločin protiv čovječje porodice). Ovaj zločin predstavlja međunarodno krivično djelo koje je predviđeno u članu 3. Statuta tribunala za Ruandu. U opisu ovog krivičnog djela izričito je navedeno da se njegova radnja može preduzeti samo za vrijeme oružanog sukoba prema civilnom stanovništvu ako se sastoji u^[75]: 1) ubistvu, 2) istrebljenju, 3) zarobljavanju, 4) deportaciji, 5) zatvaranju, 6) mučenju, 7) silovanju, 8) progonu na političkoj, rasnoj i religijskoj osnovi i 9) preduzimanju drugih nečovječnih radnji. ^[76]

Da bi se moglo raditi o zločinu protiv čovječnosti Statutom navedene djelatnosti moraju biti izvršene u sljedećim slučajevima: 1) mora postojati napad – koji postoji i kada nije upotrebljena oružana sila, ali se javlja u obliku zlostavljanja civilnog stanovništva ili u postupcima kojima se pripremaju ovakve radnje, 2) djela optuženog moraju biti dio tog napada, 3) napad mora biti usmjeren protiv civilnog stanovništva bilo koje kategorije, 4) napad mora biti rasprostranjen ili sistematski. Rasprostranjen je kada je po svojoj prirodi opsežan ili kada je upravljen protiv velikog broja lica, a sistematski je kada se odnosi na organizovanu prirodu akata nasilja, pri čemu postoji mala vjerovatnoća da se to slučajno dogodilo i 5) izvršilac mora da zna da njegova djela ulaze u okvir rasprostranjenog ili sistematskog napada usmjerenog protiv civilnog stanovništva. ^[77]

Genocid prema rimskom statutu
Rimski Statut stalnog Međunarodnog krivičnog suda^[78] usvojen na Diplomatskoj konferenciji OUN u Rimu 17. jula 1998. godine propisuje da će se pred ovim sudom voditi krivični postupak, utvrđivati krivična odgovornost i izricati krivična sankcija licima koja su učinila najozbiljnije zločine koje je priznala međunarodna zajednica kao cjelina. U članu 5. ovog statuta proglašena je nadležnost suda za sljedeća međunarodna krivična djela^[79]:

1) zločin genocida,
2) zločin protiv čovječnosti,
3) ratni zločini i
4) zločin agresije.

Prema članu 77. učiniocu nekog od ovih međunarodnih krivičnih djela sud može izreći sljedeće kazne: 1) zatvor u određenom trajanju koji ne može da pređe maksimum od 30 godina, 2) doživotni zatvor kada je ta kazna opravdana ekstremnom težinom zločina i individualnim okolnostima vezanim za učinioca djela, 3) novčanu kaznu prema kriterijumu koji je određen u Pravilima dokazivanja i procedure i 4) konfiskaciju prihoda, vlasništva i dobara koji su direktno ili indirektno pribavljeni izvršenim zločinom. Zločin genocida^[80] je predviđen u odredbi člana 6. ovog statuta.

Ovo krivično djelo^[81] se čini u namjeri da se uništi u cjelini ili djelimično nacionalna, etnička ili verska zajednica^[82] na jedan od sljedećih načina: 1) ubijanjem članova grupe, ^[83] 2) prouzrokovanjem teških fizičkih ili mentalnih patnji članova grupe, 3) namjernom podvrgavanju grupe životnim uslovima koji treba da dovedu do njenog potpunog ili djelimičnog uništenja, 4) preduzimijanjem mjera usmjerenih na sprječavanje rađanja u okviru grupe i 5) prinudnom premještanju djece iz jedne u drugu grupu. Dakle, ovdje se radi o preuzimanju odredbi Konvencije OUN o sprječavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948. godine u pogledu određivanja bića ovog najtežeg međunarodnog krivičnog djela uperenog protiv „čovječanstva“.

U članu 7. Statuta Međunarodnog krivičnog suda predviđen je zločin protiv čovječnosti. Rimski Statut razlikuje ovo krivično djelo od djela genocida iako je, u vrijeme kada je ono bilo uvedeno u sistem međunarodnopravnih inkriminacija, kod jednog djela teoretičara preovladavalo mišljenje da su ova dva pojma sadržinski identična. Zločin protiv čovječnosti predstavlja djelatnosti izvršene kao dio rasprostranjenog ili sistematičnog napada^[84] uperenog protiv bilo kog civilnog stanovništva.^[85]

U smislu ovog krivičnog djela napad podrazumijeva sljedeće radnje izvršenja: 1) ubistvo, 2) uništavanje, 3) porobljavanje - vršenje ovlašćenja koja pretpostavljaju vlasništvo nad nekim licem, 4) deportaciju ili namjerno premještanje stanovništva (proterivanje) - nasilno premještanje stanovništva sa područja na kojem zakonito boravi, 5) zatvaranje ili druga stroga lišavanja slobode narušavanjem osnovnih pravila međunarodnog prava, 6) torturu (mučenje) - nanošenje fizičkih i psihičkih bola, patnji, nelagodnosti licu kome je oduzeta sloboda, 7) silovanja, seksualno ropstvo, nasilne trudnoće, izazivanje steriliteta ili bilo koji drugi oblik seksualnog ugrožavanja, 8) progon bilo koje grupe ili kolektiva po političkoj, vjerskoj, rasnoj, nacionalnoj, etničkoj, kulturnoj ili polnoj osnovi ili druga postupanja koja su nedopuštena po međunarodnom pravu - ovdje se radi o oduzimanju međunarodno priznatih prava nekoj skupini, 9) izazivanje nestanka lica (prisilno nestajanje lica) - svako oduzimanje slobode kretanja koje sprovodi država ili neka druga organizacija, 10) zločin aparthejda-nečovječna postupanja koja su izvršena u okviru institucionalizovanog režima i 11) ostali nehumani postupci kojima se namjerno prouzrokuju teške patnje ili ozbiljno ugrožavanje fizičkog ili mentalnog zdravlja.^[86]

U glavi trideset četvrtoj Krivičnog zakonika Republike Srbije sistematizovana su sljedeća „prava“ međunarodna krivična djela. To su^[87] : 1) genocid (član 370), 2) zločin protiv čovječnosti (član 371), 3) ratni zločin protiv civilnog stanovništva (član 372), 4) ratni zločin protiv ranjenika i bolesnika (član 373), 5) ratni zločin protiv ratnih zarobljenika (član 374) i 6) organizovanje i podsticanje na izvršenje genocida i ratnih zločina (član 375).

Zaključak
Međunarodno krivično pravo, kao sistem pravnih propisa sadržanih u aktima međunarodne zajednice i krivičnom zakonodavstvu pojedinih država, predviđa krivičnu odgovornost i kažnjivost za međunarodna krivična djela. To su djela kojima se krše ratni zakoni i običaji rata (međunarodno humanitarno pravo) kojima se povređuje ili ugrožava mir među narodima i bezbjednost čovječanstva. Za ova djela propisane su najteže vrste i mjere kazni koje uopšte poznaje krivično zakonodavstvo danas. Za učinioce ovih djela u određenim slučajevima primarna je nadležnost međunarodnih sudskih (nadnacionalnih) organa, kao što su npr. tokijski i nirnberški sud, Haški tribunal, Rimski sud, itd.

Među međunarodnim krivičnim djelima se, po svom značaju, prirodi i karakteru izdvaja zločin nad zločinima. To je zločin genocida. Djelo genocida se sastoji u izdavanju naređenja da se vrše ili u vršenju: ubistava, teške povrede tijela ili teškog narušavanja fizičkog ili duševnog zdravlja članova grupe ljudi ili u stavljanju članova grupe u takve životne uslove koji dovode do njenog potpunog ili djelimičnog istrebljenja ili u primeni mjera kojima se sprječava rađanja između pripadnika grupe ili u prinudnom preseljavanju djece u drugu grupu, a u namjeri da se potpuno ili delimično uništi nacionalna, etnička, rasna ili verska grupa ljudi.

Ovo djelo označava ubijanje roda, odnosno plemena. Rezolucijom Generalne skupštine OUN broj 96/I od 11. decembra 1946. godine genocid je proglašen za „međunarodno krivično djelo koje je su suprotnosti sa duhom i ciljevima OUN i koje civilizovani svijet osuđuje“. Iako se pojavio kao „podvrsta zločina protiv čovječnosti“, genocid je ubrzo dobio autonoman status i sadržinu kao jedno od najtežih krivičnih djela današnjice.

Genocid kao međunarodno krivično djelo određuju tri elementa: a) objektivni sastojak - actus reus, b) subjektivni sastojak - mens rea i c) objekt dela-skupina ili grupa-žrtva. Osnov za ovu inkriminaciju nalazi se u Konvenciji o sprječavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948. godine koja u čl. 2. određuje pojam i elemente ovog međunarodnog krivičnog djela. U zakonodavstvu, teoriji i praksi ovaj izraz ima šire tumačenje. Naime, pod njim se podrazumjeva ne samo ubijanje, već uništenje na bilo koji način određene grupe koja čini jednu povezanu cjelinu na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi.

---

Bibliografija

---

1. Đurđić, V. Jovašević, D., Međunarodno krivično pravo, Beograd, 2003.
2. Jovašević D., Leksikon krivičnog prava, Beograd, 2006, str. 345.
3. Šeparović, Z., Zaštita žrtava rata u međunarodnom humanitarnom pravu.
4. D. Jovašević, Međunarodna krivična dela – odgovornost i kažnjivost, Niš, 2010.
5. Petrović, B., Jovašević, D., Krivično (kazneno) pravo, posebni dio, Sarajevo, 2006.
6. Y. Dinstein, M: Tabory, War Crimes in International Law, Dordrecht, 1996.
7. F. Leon, The Law of the War, New York, 1972. godine, str. 56–68.
8. Vasilijević, V., Međunarodna krivična dela u nacionalnim krivičnim zakonima i značaj takvog njihovog propisivanja u odsustvu međunarodnog krivičnog kodeksa, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, Beograd, broj 1–3/1967.
9. Radulović, D., Međunarodno krivično pravo, Podgorica, 1999.
10. Simović, M., Blagojević, M., Međunarodno krivično pravo, Banja Luka, 2007.
11. Degan, V. Đ., Pavišić, B., Međunarodno kazneno pravo, Zagreb, 2005.
12. Službeni glasnik Republike Srbije broj 85/2005. Više : D. Jovašević, Krivični zakonik Republike Srbije sa uvodnim komentarom, Beograd, 2007.
13. Lukšić, B., Genocide and command responsibility, Zbornik Pravnog fakulteta u Splitu, Split, broj 4/2001. godine, str. 283–291; M. Prince, M. A. Prince, UN genocido impuni: L’ Armenocide, op. cit. str. 78–92; N. Cigar.
14. Pavišić, B., Grozdanić, V., Veić P., Komentar Kaznenog zakona, Zagreb, 2007.
15. Šeparović, Z., Zaštita žrtava rata u međunarodnom humanitarnom pravu, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 2007.
16. Marković, M., Nirnberško suđenje – primena novih načela u međunarodnom krivičnom pravu, Zbornik Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, broj 2/1973.
17. M. Colin, Le crime contre l’ humanite, Eres, 1996.
18. J. E. Ackerman, E. O. Sullivan, Practice and Procedure of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia with selected Materials from International Criminal Tribunal for Rwanda
19. C. M. Bassiouni, A manual on interational humanitarian law and arms control agreements,
20. Josipović, I., Pravni i politički aspekti nastanka Međunarodnog kaznenog suda za bivšu Jugoslaviju, Zbornik radova, Hrvatska i Ujedinjeni narodi, Zagreb, 1996.
21. J. E. Ackerman, E. O. Sullivan, Practice and Procedure of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia with selected Materials from International Criminal Tribunal for Rwanda
22. Degan, V. Đ., Zločin genocida pred međunarodnim sudištima, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, broj 1–2/2008.
23. Fabijanić, S. Gagro, Zaštita osoba u nemeđunarodnom oružanom sukobu, Pravni vjesnik, Osijek, broj 2/2008.
24. D. L. Jonson, The International Tribunal for Rwanda, International Review of Penal Law, broj 1–2/1996.
25. Fabijanić, S. Gagro, Škorić, M., Zločin genocida u praksi međunarodnih ad hoc tribunala, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, broj 6/2008.
26. Starčević, M., Izvori međunarodnog humanitarnog prava, Beograd, 2002.

---

Fussnote:

---

^1] V. Đurđić, D. Jovašević, Međunarodno krivično pravo, Beograd, 2003. godine, str. 45–47.
^2] S. Zadnik, Kaznena djela protiv vrijednosti zaštićenih međunarodnim pravom i novine u zakonodavstvu u svezi sa tim djelima, Hrvatska pravna revija, Zagreb, br. 12/2003. god., str. 83.
^3] B. Janković, Osnivanje međunarodnog krivičnog suda, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 1957. god., str. 47–64; Z. Tomić, Osvrt na nastanak i razvoj međunarodnog krivičnog prava, Godišnjak Pravnog fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 1999. god., str. 337–360.
^4] S. Horović, Materijalnopravne odredbe Općeg dijela Rimskog statuta Međunarodnog kaznenog suda i njegova usporedba s odgovarajućim odredbama Općeg dijela Kaznenog zakona Federacije BIH, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Mostaru, Mostar, br. 16/2003. god., str. 119–137.
^5] D. Jovašević, Leksikon krivičnog prava, Beograd, 2006. god., str. 345.
^6] V. Kazazić, Implementacija sporazuma međunarodnog humanitarnog prava u Bosni i Hercegovini, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Mostaru, Mostar, br. 16/2003. god., str. 163–175.
^7] Z. Šeparović, Zaštita žrtava rata u međunarodnom humanitarnom pravu, Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, Zagreb, br. 2/1997. god., str. 359–379.
^8] D. Jovašević, Međunarodna krivična dela – odgovornost i kažnjivost, Niš, 2010. god., str. 17–28.
^9] B. Petrović, D. Jovašević, Krivično (kazneno) pravo, Posebni dio, Sarajevo, 2006. god., str. 39–40.
^10] Podelu međunarodnih krivičnih dela ove vrste zastupaju brojni autori : Bassiouni, Cassese, Than, Shorts i dr.
^11] Y. Dinstein, M: Tabory, War Crimes in International Law, Dordrecht, 1996. god., str. 145–167.
^12] F. Leon, The Law of the War, New York, 1972. god., str. 56–68.
^13] V. Vasilijević, Međunarodna krivična dela u nacionalnim krivičnim zakonima i značaj takvog njihovog propisivanja u odsustvu međunarodnog krivičnog kodeksa, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, Beograd, br. 1–3/1967. god., str. 128–138.
^14] D. Radulović, Međunarodno krivično pravo, Podgorica, 1999. godine; M. Simović, M. Blagojević, Međunarodno krivično pravo, Banja Luka, 2007. godine.
^15] D. Jovašević, Sistem međunarodnih krivičnih dela, Sudska praksa, Beograd, broj 4/2003. godine, str. 72–78.
^16] V. Đ. Degan B. Pavišić, Međunarodno kazneno pravo, Zagreb, 2005. godine, str. 186–187.
^17] D. Jovašević, Zločin genocida u međunarodnom i krivičnom pavu, Izbor sudske prakse, Beograd, broj 5/1999. godine, str. 5–9.
^18] Službeni glasnik Republike Srbije broj 85/2005. Više: D. Jovašević, Krivični zakonik Republike Srbije sa uvodnim komentarom, Beograd, 2007. godine.
^19] B. Lukšić, Genocide and command responsibility, Zbornik Pravnog fakulteta u Splitu, Split, broj 4/2001. godine, str. 283–291; M.Prince, M.A.Prince, UN genocido impuni: L’ Armenocide, op.cit. str. 78–92; N. Cigar, S. Meštrović, Genocide in Bosnia : the politice of ethnic cleaning, op.cit. str. 43–76; F.Chalk, K. Jonassohn, The history and sociology of genocide : analyses and case studies, op.cit. str. 57–82.
^20] Više: V.Schabas, Genocide in International Law, Cambridge, 2000. godine.
^21] I. Cifrić, Rat i oikocid, Socijalna ekologija, Zagreb, broj 2/1992. godine, str. 143–158.
^22] A. Kaseze, Međunarodno krivično pravo, op. cit. str. 115. 23.
^23] V. Šakić, S. Sedlar, A. Tojčić, Ratni zločini i zločin genocida u agresiji Srbije na Republiku Hrvatsku 1991. godine, Društvena istraživanja, Zagreb, broj 2-3/1993. godine, str. 407–454.
^24] B. Pavišić, V. Grozdanić, P. Veić, Komentar Kaznenog zakona, Zagreb, 2007. godine, str. 419.
^25] Službeni vesnik Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ br. 2/1950 i Službeni list FNRJ br. 56/50
^26] D. Jovašević, Pojam i karakteristike krivičnog dela genocida, Sudska praksa, Beograd, br. 9–10/2001. god., str. 59–65.
^27] Nacionalnu grupu čini skupina ljudi koja osećaju da dele pravnu vezu zajedničkog državljanstva popraćenu recipročnim pravima i obavezama. Etničku grupu čine članovi koje veže zajednički jezik i kultura, a rasna grupa je zasnovana na naslednim fizičkim obeležjima koja se često identifikuje sa određenom geografskom oblašću bez obzira na jezičke, kulturne, nacionalne ili verske faktore, dok versku grupu čine članovi koji imaju isto versko ubeđenje, naziv vere ili način vršenja verskih obreda. Zapravo pojmovi nacionalne, etničke, rasne ili verske grupe veoma se široko izučavaju i za sada ne postoje opšte i međunarodno prihvaćene precizne definicije. Svaki od tih pojmova se zato mora procenjivati u svetlosti konkretnog političkog, socijalnog i kulturnog miljea. (A. Cassese, Međunarodno krivično pravo, op. cit. str. 116–117).
^28] Genocid prema konkretnom objektu može biti nacionalni ili etnički genocid ili etnocid ako je taj objekt nacionalna ili etnička skupina. O rasnom genocidu radi se ako je radnja usmerena na određenu rasnu grupu ili na više takvih grupa. Verski genocid je usmeren na pripadnike određene verske grupe ili više takvih grupa. Skupina (grupa) ne se određuje prema objektivnom, statičkom kriterijumu, već je za pojmovno određene grupe i prema shvatanjima ad hoc tribunala odlučujuće kako njene pripadnike subjektivno doživljava učinilac dela. (V. Đ. Degan, B. Pavišić, Međunarodno kazneno pravo, op. cit. str. 230). U pravnoj teoriji se ističe nedostatak ovakvih definicija genocida po kojima on ne obuhvata kulturni genocid u smislu uništavanja jezika i kulture određene grupe. (A. Cassese, Međunarodno krivično pravo, op. cit. str. 111–113).
^29] D. Jovašević Karakteristike krivičnog dela genocida, Vojno delo, Beograd, br. 2–3/2002. god., str. 80–92.
^30] S. Horović, Genocid, ratni zločini i zločin protiv čovečnosti, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Mostaru, Mostar, 2004. god., str. 99–113.
^31] B. Petrović, D. Jovašević, Krivično (kazneno) pravo, Posebni dio, op. cit. str. 40–42.
^32] H.Schonke, H. Schroder, Strafgesetzbuch, Kommentar, Munchen, 1997. god., str. 1597–1601.
^33] U pravnoj teoriji se stoga ističe da se ovom inkriminacijom kažnjavaju samo različiti oblici izvršenja biološkog i fizičkog genocida. (Lj. Lazarević, B. Vučković, V. Vučković, Komentar Krivičnog zakonika Crne Gore, Cetinje, 2004. god., str. 1021).
^34] F. Bačić, Krivično pravo, Zagreb, 1986. god., str. 316.
^35] Presuda Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu SFR Jugoslaviju u slučaju Sikirica ICTY- 95–8.
^36] M. Marković, Međunarodna krivična dela, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, Beograd, br. 1/1965. god., str. 39–44.
^37] Z. Šeparović, Zaštita žrtava rata u međunarodnom humanitarnom pravu, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 2007. god., str. 77–98.
^38] Z. Pajić, Zločin protiv čovečnosti – problem međunarodne odgovornosti, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, Beograd, broj 2–3/1986. god., str. 304-316.
^39] B. Petrović, D. Jovašević, Krivično (kazneno) pravo, Posebni dio, op. cit. str. 42–44.
^40] Nirnberška presuda, Beograd, 1948. god., str. 13–19.
^41] M. Merle, Le proces de Nuremberg et le chatiment des criminels de gurre, Paris, 1949. god., str. 56–71.
^42] Lj. Prljeta, Zločin protiv čovečnosti i međunarodnog prava, Beograd, 1992. str. 35–46.
^43] W. M. A. Dijk, J. I. Hovens, Arresting war criminals, Hague, 2001. god., str. 56–78.
^44] R. H. Jackson, The case the nazi war criminals, New York, 1946. god., str. 18-32; M. Radojković, Rat i
međunarodno pravo, Beograd, 1947. godine, str. 41-49; M. Sukijasović, Međunarodna krivična odgovornost za agresiju, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, Beograd, broj 3/1957. godine, str. 380–392; V. Vasilijević, Vraćanje jednom raskršću međunarodnog krivičnog prava, Jugoslovenska revija za međunarodno pravo, Beograd, broj 3/1977. godine, str. 267-295; S. Fabijanić Gagro, Promjena kvalifikacije oružanog sukoba, Zbornik Pravnog fakulteta u Rijeci, Rijeka, br. 2/2008. god., str. 1067–1092.
^45] Početak inkriminacije zločina protiv čovečnosti datira iz vremena Prvog svetskog rata kao reakcija savezničkih sila na zločine koje su izvršile turske vlasti u toku 1915. godine nad Jermenima. Velika Britanija i carska Rusija su u zajedničkoj noti optužile Portu za „zločine protiv čovečnosti i civilizacije’’. Na Versajskoj mirovnoj konferenciji je 1919. godine najavljeno ustanovljenje međunarodnog krivičnog suda koji bi, pored ostalog, bio nadležan i za „kršenje zakona čovečnosti”. Taj predlog su sprečile SAD sa obrazloženjem da još uvek nema utvrđenih i univerzalnih standarda čovečnosti.
^46] M. Marković, Nirnberško suđenje – primena novih načela u međunarodnom krivičnom pravu, Zbornik Instituta za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, broj 2/1973. god., str. 176–180. 47 M. Colin, Le crime contre l’ humanite, Eres, 1996. god., str. 56–81.
^47] М. Colin, Le crime contre l’ humanite, Eres, 1996. god., str. 56–81.
^48] Lj. Prljeta, Zločin protiv čovečnosti i međunarodnog prava, op. cit. str. 47–53.
^49] J. E. Ackerman, E.O. Sullivan, Practice and Procedure of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia with selected Materials from International Criminal Tribunal for Rwanda, op.cit. str. 78–92.
^50] C. M. Bassiouni, A manual on interational humanitarian law and arms control agreements, op.cit. str. 87–98.
^51] I. Josipović, Pravni i politički aspekti nastanka Međunarodnog kaznenog suda za bivšu Jugoslaviju, Zbornik radova, Hrvatska i Ujednjeni narodi, Zagreb, 1996. godine, str. 183–196.
^52] D. Jovašević, Komentar Krivičnog zakona SR Jugoslavije, Beograd, 2002. godine, str. 14 i dalje; V. Đurđić, D. Jovašević, Međunarodno krivično pravo, op. cit. str. 89–93.
^53] Dž. Džouns, S. Pauls, Međunarodna krivična praksa, Sarajevo, 2005. godine, str. 131–147; I. Zvonarek, Kršenje međunarodnog ratnog i humanitarnog prava od strane agresora tijekom domovinskog rata, Pravni vjesnik, Osijek, broj 3–4/1997. godine, str. 151–169; I. Josipović, Haško implementacijsko kazneno pravo, Zagreb, 2000. godine, str. 263–298.
^54] B. Lukšić, Genocide and command responsibility, Zbornik Pravnog fakulteta u Splitu, Split, broj 4/2001. godine, str. 283–291; M.Prince, M. A. Prince, UN genocido impuni: L’ Armenocide, Beirut, 1967. godine, str. 78–92; F.Chalk, K.Jonassohn, The history and sociology of genocide: analyses and case studies, New Haven, London, 1990. godine, str. 57–82.
^55] Presuda u slučaju Primena Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida u predmetu Bosna i Hercegovina protiv Srbije i Crne Gore od 26. februara 2007. godine.
^56] V. Đ. Degan, Zločin genocida pred međunarodnim krivičnim sudištima, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, broj 1–2/2008. godine, str. 77–95.
^57] S. Fabijanić Gagro, M. Škorić, Zločin genocida u praksi međunarodnih ad hoc tribunala, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, broj 6/2008. godine, str. 1387–1419.
^58] B. Ivanišević, G. Ilić, T. Višnjić, V. Janjić, Vodič kroz Haški tribunal, Beograd, 2007. godine, str. 65.
^59] Postojanje genocidne namere u dosadašnjoj praksi Haškog tribunala je utvrđivano putem sledećih kriterijuma: a) opšti kontekst koji obuhvata sledeće elemente: 1) širina i rasprostranjenost izvršenih dela, 2) šira politička doktrina iz koje su dela proizilazila, 3) obim ostvarenih ili pokušanih dela, 4) metodičnost u planiranju ubijanja, 5) sistematičnost ubijanja i uklanjanja leševa, 6) diskriminatorski karakter dela i 7) diskriminatorska namera optuženog; b) izvršenje drugih krivičnih dela sistematski usmerenih protiv iste grupe; c) broj počinjenih zločina; d) sistematsko usmeravanje na civile zbog njihove pripadnosti određenoj grupi; e) ponavljanje destruktivnih i diskriminatorskih dela.
^60] Dž. Džouns, S. Pauls, Međunarodna krivična praksa, op. cit. str. 143–147.
^61] U praksi Haškog tribunala ovaj oblik genocida je izvršavan sledećim delatnostima : a) držanjem zatvorenika u zagušljivim i prenatrpanim prostorijama, b) spavanje zatvorenika na podu i bez ćebadi, c) uskraćivanje zatvorenicima hrane i vode, d) davanje zatvorenicima nečiste vode koja bi prouzrokovala njihovo oboljevanje, e) uskraćivanje lekova zatvorenicima, f) neukazivanje lekarske pomoći zatvorenicima i g) izlaganje zatvorenika napornom radu.
^62] V. Šakić, S. Sedlar, A. Tojčić, Ratni zločini i zločin genocida u agresiji Srbije na Republiku Hrvatsku 1991. godine, Društvena istraživanja, Zagreb, broj 2–3/1993. godine, str. 407–454.
^63] V. Đ. Degan, Zločin genocida pred međunarodnim sudištima, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, br. 1–2/2008. god., str. 77–95.
^64] B. Ivanišević, G. Ilić, T. Višnjić, V. Janjić, Vodič kroz Haški tribunal, op. citr. str. 83–108.
^65] J. E. Alvarez, Crimes of States /Crimes of Hate, Lessons from Rwanda, The Yale Journal of International Law, br. 24/1999. godine, str. 365–392.
^66] J. E. Ackerman, E.O.Sullivan, Practice and Procedure of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia with selected Materials from International Criminal Tribunal for Rwanda, op.cit.str. 89.
^67] V. Đ. Degan, Zločin genocida pred međunarodnim sudištima, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb,
br. 1-2/2008. godine, str. 77–95.
^68]S. Fabijanić Gagro, Zaštita osoba u nemeđunarodnom oružanom sukobu, Pravni vjesnik, Osijek, br. 2/2008. god., str. 115–135.
^69] D. L. Jonson, The International Tribunal for Rwanda, International Review of Penal Law, br. 1–2/1996.
god., str. 211–233.
^70] Uništenje grupe znači fizičku destrukciju, a ne destrukciju njenog kulturnog bića.
^71] S. Fabijanić Gagro, M. Škorić, Zločin genocida u praksi međunarodnih ad hoc tribunala, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, br. 6/2008, str. 1387–1419.
^72] Inkriminacija genocida ne traži u objektivnom smislu uništenje neke etničke, odnosno narodne grupe, već samo nameru da se ona u potpunosti ili delimično uništi. Delo mora biti usmereno protiv jednog ili više lica u svojstvu pripadnika te skupine. Ostalo je pri tome nerešeno, mogu li se takvim tumačenjem inkriminacije zaštititi i političke grupe koje imaju stabilitet i kontinuitet. Namera se može dokazivati korišćenjem različitih indicija. tako npr. onih koje slede iz opšteg konteksta i sklopa okolnosti pod kojima je zločin učinjen, te njegove prirode i mere. (presuda Međunarodnog tribunala za Ruandu u predmetu ICTR-96-4T od 2. septembra 1998).
^73] V. Đ. Degan, Zločin genocida pred međunarodnim krivičnim sudištima, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, br. 1–2/2008, str. 77–95.
^74] Pravni pojam zločina protiv čovečnosti traži da taj zločin bude izvršen kao deo širokog i sistematskog napada. Napad je širok ako je izvršen snažno, masivno, kolektivno, sa znatnom ozbiljnošću i usmeren protiv brojnih žrtava. Napad je sistematičan ako počiva na temeljitoj organizaciji i pripremama, te sledi obrazac ponašanja koji je izveden iz neke zajedničke politike utemeljene na javnim ili privatnim sredstvima. Ta politika, doduše, ne treba da bude formalno državna politika, ali mora biti prethodno planirana. Taj napad može da bude i nenasilan u obliku nametanja određenog političkog sistema ili položaja, npr. aparthejda. On mora da bude usmeren na civilno stanovništvo (presuda Međunarodnog tribunala za Ruandu u predmetu ICTR-96-4T od 2. septembra 1998).
^75] M. Simović, M. Blagojević, Međunarodno krivično pravo, op. cit. str. 27–30.
^76] Dž. Džouns, S. Pauls, Međunarodna krivična praksa, op. cit. str. 178–186.
^77] V. Đ. Degan, B. Pavišić, Međunarodno kazneno pravo, op. cit. str. 424–426.
^78] M. Sjekavica, Stalni međunarodni kazneni sud, Pravnik, Zagreb, broj 1/2002. godine, str. 73–87.
^79] M. Starčević, Izvori međunarodnog humanitarnog prava, Beograd, 2002. godine, str. 590–608.
^80] U delu pravne teorije se smatra da genocid ne predstavlja samostalno krivično delo, već da je to samo vrsta zločina protiv čovečnosti. (P. Novoselec, Opći dio kaznenog prava, Zagreb, 2004. godine, str. 498–499.
^81] Genocid se određuje kao „zločin nad zločinima”. Zabrana vršenja ili propagiranja ovog krivičnog dela predstavlja ius cogens, tako da je protivpravnost genocidnih aktivnosti, pa i sam kriminalni karakter ovih radnji, opšteprihvaćen i nesporan u međunarodnoj zajednici. (H. Satzger, Internationales und Europaisches Strafrecht, Baden Baden, 2005. godine, str. 193–199).
^82] Ovom inkriminacijom zaštićene su samo stabilne grupe, koje karakteriše stalnost i čijim se članom postaje na osnovu rođenja, dok su isključene nestalne skupine čijim se članom postaje na osnovu individualne odluke. Na tom stanovištu stoji i Međunarodni krivični tribunal za Ruandu u slučaju Akajese.
^83] Za postojanje genocida nije potreban veći broj žrtava. Naime, smatra se da je dovoljno da učinilac ubije jedno ili više lica. Isto tako, genocid može učiniti i izolovani pojedinac ako postupa sa genocidnom namerom i ako se njegovo ponašanje poklapa sa drugim sličnim ponašanjima, a takve je prirode da može dovesti do uništenja cele skupine. (P. Novoselec, Opći dio kaznenog prava, op. cit. str. 499).
^84] Smatra se da se ovakav napad sastoji u napadu u okviru državne politike ili ostvarenja ciljeva neke druge organizacije. Taj napad ne mora biti nužno i vojne prirode. Ovo delo može biti izvršeno i za vreme rata i za vreme mira. Otuda sledi da izolovani pojedinačni napadi ne dolaze pod udar ove inkriminacije. (P. Novoselec, Opći dio kaznenog prava, op. cit. str. 499–500).
^85] Kod ovog zločina žrtva nije pojedinac, nego celokupno čovečanstvo.
^86] R. Gutman, D. Rieff, Crimes of war : what the public should know, op.cit. str. 78–95; A. Cassese, P. Gaeta, J. R.W. Jones, The Rome Statute of the International Criminal Court, A Commentary, op.cit. str. 875–903.
^87] B. Petrović, D. Jovašević, Krivično (kazneno) pravo, Posebni dio, op. cit. str. 39–71.