Teme
Uloga i znaČaj
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA, VLASTI SRBIJE I KOSOVO
|
|
Autor: B.net
Objavljeno: 30. May 2019. 20:05:29
Ključni međunarodni činioci predvođeni Njemačkom i kancelarkom Angelom Merkel odbacili su je kao neprihvatljivu i to je Vučiću jasno stavljeno do znanja na samitu u Berlinu krajem aprila. Predsjednik Vučić bio je vidno razočaran i frustriran tom činjenicom što je otvoreno pokazivao i u svojim javnim nastupima. Iznenađujuća je i njegova posjeta (zajedno s Miloradom Dodikom koji je sve više u Srbiji nego u BiH) crkvenim velikodostojnicima tokom majskog zasjedanja Sinoda Srpske pravoslavne crkve. |
Činjenica da je predsjednik Srbije Aleksandar Vučić s dosadašnjim pregovorima o Kosovu (i njihovom ishodu) upoznao Sveti arhijerejski sinod Srpska pravoslavne crkve (SPC) prije nego republički parlament i domaću javnost, svjedoči o položaju SPC u srpskom društvu tokom posljednjih decenija. Takođe i o njenim tradicionalnim ambicijama da bitno utiče na društvene, političke i državne odluke.
Srpska pravoslavna crkva nametnula se kao važan društveni akter početkom osamdesetih godina prošlog vijeka. Istrajavajući zajedno sa srpskom nacionalističkom političkom i intelektualnom elitom na velikodržavnom projektu, pokazala se važnim osloncem u njegovom uočiratnom i ratnom ostvarivanju.
Taj „kredit“ omogućio je SPC da nakon smjene Miloševićevog režima tokom tranziciong prelaska iz socijalizma u višestranački demokratski poredak, osnaži svoj položaj i ulogu. Imajući u vidu da se strateški ciljevi crkve i elite umnogome poklapaju, sve vlasti koje su se u Srbiji smjenjivale nakon 2000.g., odnosile su se s uvažavanjem i poštovanjem prema crkvenom vrhu. Ukoliko bi povremeno i dolazilo do disonantnih tonova, SPC bi se postarala da na taj račun isposluje još po koju koncesiju.[1]
Tako je odmah nakon 2000. Arhijerejski sabor zahtjevao da se vjeronauka uvede kao redovni predmet u državne škole. Uvođenje veronauke, a krajem iste godine i odobravanje prisustva sveštenika u vojnim institucijama, predstavljali su zahtjeve u okviru kojih se prelamalo puno drugih, važnijih problema. Vojislav Koštunica, tadašnji predsjednik SRJ, bio je i ostao političar najbliži SPC za koga je mitropoliti Amfilohije nedavno rekao da je „političar koji zaista izražava biće ovog naroda“.[2] On je omogućio da SPC osvoji javni medijski prostor nakon smjene Slobodana Miloševića i da uđe u sve institucije, posebno obrazovne.
SPC je od 2000. aktivna u vezi sa rješavanjem statusa Kosova i njen temeljni stav je da “za Srpsku pravoslavnu crkvu u pokrajini, njen pravni status, hramove i objekte, država bi trebalo da zahteva međunarodne garancije.[3] U tom smislu ona je veoma aktivna na Kosovu, gdje kao jedina srpska institucija koja funkcioniše uživa veliko povjerenje među Srbima. SPC je i jedina institucija koja odražava iluziju o srpskom nacionalnom ujedinjenju i to se očituje kroz njeno djelovanje u svim susjednim zemljama. Ona naime, jedinstvo srpskog naroda obezbjeđuje preko tzv. ”srpskog duhovnog prostora”. Polazeći od uvjerenja da je Srbija, kao država, bez Kosova nezamisliva, jer je “Srbija hram, a Kosovo oltar. Bez oltara, hram gubi svoju svrhu i svoj smisao postojanja. Srbija je tijelo, a Kosovo je srce u tom tijelu. Iščiupa li se srce, ostaje leš koji se raspada”.
SPC je dobila i važno mjesto i u Strategiji za očuvanje i jačanje odnosa matične države i dijaspore i matične države i Srba u regionu (2011) u kojoj stoji da je „Dijaspora najbolje organizovana u okviru crkveno-školskih opština. Otkako su Srbi počeli da se raseljavaju širom svijeta, pa do danas Srpska pravoslavna crkva je okupljala naše ljude. Srpska pravoslavna crkva ima svoje parohije u svim većim sredinama gdje Srbi žive širom svijeta. Naš nacionalni identitet među ljudima u dijaspori sve do novijeg vremena pretežno je oblikovala Srpska pravoslavna crkva. Tokom 20. vijeka ona je bila praktično jedina integrativna ustanova i most između matične države i dijaspore. Crkva je čuvala, pored vjere, nacionalnu kulturu i jezik Republike Srbije.“[4]
U Božičnoj poslanici (2019) patrijarh Irinej poručuje da trajno rješenje problema Kosova i Metohije nije moguće bez izgradnje društva zasnovanog na vladavini prava “jer bez tog preduslova to bi značilo prihvatiti ratno stanje i poratno etničko čišćenje i otimačinu kao svršen čin i odbaciti sve vrijdenosti na kojima, bar načelno, počiva hrišćanska Evropa, ali i čitav svijet“.[5] Dalje ističe da je to i „pitanje opstanka našeg naroda, sveštenstva, monaštva, i naročito, naših drevnih svetinja, bez kojih ne bismo bili ono što jesmo“. [6]
SPC je uglavnom bila u harmoniji sa državom što je, međutim, značajno uzdrmano tokom 2018. godine, kad se u javnom opticaju našla ideja o „razgraničenju“ između Srba i Albanaca, kao mogućem komprimisnom rješenju za status Kosova. [7] Predsjednik Vučić je naime, zajedno sa kosovskim predsjednikom Tačijem i albanskim premijerom Ramom, pregovarao o promeni granica, odnosno o podjeli Kosova. Osim lokalnih aktera predlog je naišao i na pozitivan prijem kod prilično širokog kruga međunarodnih zvaničnika (čak i u dijelu američke administracije), kao i još širi krug neformalnih ali uticajnih aktera i lobista za obe strane.
Među domaćim oponentima predlogu o razgraničenju najglasnija, svakako i najuticajnija bila je upravo Srpska pravoslavna crkva, koja tokom posljednjih vek i po stoji na stanovištu da je Kosovo temelj njenog sopstvenog identiteta. Uz velikodostojnike s Kosova, vladiku raško-prizrenskog Teodosija i starešinu manastira Visoki Dečani Savu (Janjića) stao je kompletan crkveni vrh, što je rezultiralo nizom međusobnih optužbi i teških reči.
Ideja o razgraničenju za sada je stavljena ad acta. Ključni međunarodni činioci predvođeni Njemačkom i kancelarkom Angelom Merkel odbacili su je kao neprihvatljivu i to je Vučiću jasno stavljeno do znanja na samitu u Berlinu krajem aprila. Predsjednik Vučić bio je vidno razočaran i frustriran tom činjenicom što je otvoreno pokazivao i u svojim javnim nastupima.
Iznenađujuća je i njegova posjeta (zajedno s Miloradom Dodikom koji je sve više u Srbiji nego u BiH) crkvenim velikodostojnicima tokom majskog zasjedanja Sinoda Srpske pravoslavne crkve. Analitičari spekulišu da je to bio pokušaj pomirenja, „iskupljenja“, podjela tereta zajedničkih briga, dobijanje podrške…
Iako ima očiglednu podršku patrijarha srpskog Irineja koji ga je hvalio „što se junački bori i za Srbiju i za Kosovo i za sve što se vezuje za srpsko ime“,[8] Sinod je ipak jednoglasno poručio da od čvrstog stava povodom Kosova ne odustaje. Odnosno, kako se ističe u saopštenju na kraju zasjedanja „za Sveti arihijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve neprihvatljiva je bilo kakva izmjena statusa Kosova i Metohije, koja vodi ili priznanju Kosova kao nezavisne države, ili bilo kojoj varijanti teritorijalne podjele, bez koje nije moguće razgraničenje. Takva rješenja dovela bi neizbežno do iseljavanja većine preostalog srpskog naroda, koji živi u većinski albanskim sredinama KiM i do nesagledive štete za našu duhovnu i kulturnu baštinu“. [9] Sabor se pri tome ne poziva samo na Rezoluciju Vijeća sigurnosti UN 1244, već i na činjenicu da Kosovo do sada nisu priznale ni Rusija ni Kina, ni pet zemalja članica EU…[10]
Nepomirljiv stav SPC protumačen je u javnosti kao nepristajanje crkve na blanko podršku šefu države za bilo koju od njegovih opcija za KiM. Kako ističe komentator Cvijetin Milivojević saopštenje Sabora bolno je za vlast, a to, po njegovim rečima, znači „da će (ona) nastaviti da se žestoko obračunava sa djelom episkopa SPC koji kritikuju Vučićevu politiku na KiM“. [11]
Moguće je, međutim, da u kontekstu novog razvoja događaja Aleksandar Vučić i crkveni vrh nađu „dodirnu tačku“. Ukoliko se naime, Vučić odluči da, nakon propasti zamisli o razgraničenju, pitanje Kosova odgodi na neodređeno vrijeme u budućnosti, Predsjedništvo Srbije i Patrijaršija našli bi se zajedno na „zamrznutom konfliktu“. [12] U završnom saopštenju nakon zasjedanja Sabora tvrdi se, istina, da je SPC protiv zamrzavanja konflikta, već za nastavak dijaloga „bez pritisaka i ucena“, [13] ali bi to s obzirom da dosadašnji stav ckrve bio neočekivani zaokret.
Veći deo kulturne i intelektualne elite dijeli stav SPC o kosovskom pitanju, što se pokazalo i tokom unutrašnjeg dijaloga koga je predsjednik Vučić inicirao. Tako Ljubodrag Dimić, akademik, smatra da „Srbija mora da pruži otpor uz podršku Crkve, nauke, kulture, jer tog prostora (Kosova) se ne množemo odreći“. [14]
Predsjednik Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU), Vladimir Kostić, međutim, smatra da je jedina politička mudrost kako "sa elementima dostojanstva" napustiti Kosovo, jer ono ni de facto ni de jure više nije u rukama Srbije, i da to neko mora da kaže narodu. On je u intervjuu za Radio Beograd (2015) rekao da stav Srpske akademije nauka i umjetnosti na tu temu nije artikulisan, ali je iznio svoj stav: "Kosovo podrazumijeva ogroman broj onoga što predstavlja našu kulturnu osnovu i oko toga moramo da se borimo i zubima i noktima. Jer to je pokušaj oduzimanja nečega što predstavlja supstrat i naše istorije i dijela psihologije i čega god hoćete. Ali, govoreći pošteno, ako jedan ministar, premijer ili predsjednik mora da traži dozvolu da uđe na tu teritoriju, to vrlo jasno govori da nemamo ni ljudske ni ekonomske ni bilo koje druge kapacitete da nametnemo svoju volju. Možemo da se gledamo u oči i lažemo, ali alternativa je vrlo jasna".[15]
Posjetu predsjednika Vučića vladikama SPC tokom zasjedanja Svetog arhijerejskog Sinoda pratile su brojne kontroverze. Najprije zbog toga što do susreta državnog i crkvenog vrha ne dolazi često. [16] Osim toga u javnosti se govorilo da Vučića u sabornoj sredini ne žele svi velikodostojnici, a neki su otvoreno protiv. [17] Konačno, najveća od svih je ona koja se odnosi na neslaganje povodom kosovskog pitanja.
Do otvorenih sporova i sukoba na relaciji crkva-vlast došlo je tokom ljeta 2018. godine. Odnosno, od poluzvaničnog legalizovanja ideje o podjeli Kosova, kojoj se najenergičnije suprotstavljaju vladike SPC „sa terena“, vladika raško-prizrenski Teodosije i pogotovo starješina Dečana Sava. Vladika dečanski se tokom avgusta i septembra našao u središtu prljave kampanje vlastima bliskih tabloida i Televizije Pink, nakon što se oglasio tvrdnjom da vlasti u Beogradu i Prištini rade na provociranju nasilnog sukoba na sjeveru Kosova, kako bi stvorili „novu realnost“ na terenu, duž nove linije razgraničenja. Dok je u beogradskim medijima prozivan kao „izdajnik Srbije“, u prištinskim je označavan kao švercer cigareta i drugih potrepština i kao pop koji je blagosiljao Arkana. [18]
Kampanja protiv kosovskih vladika ponukala je crkvenu vlast da im na decembarskom (2018) Saboru pruži javnu podršku poimence („vladiki Teodosiju i njegovom sveštenstvu i monaštvu“), usprotivi se bilo kakvom odricanju Srbije od KiM i, između ostalog saopšti i sledeće: “ …posebno zabrinjava što se pod vidom navodnog razgraničenja između Srba i Albanaca nameće mogućnost odvajanja ako ne cijelog onda najvećeg i najvažnijeg dijela KiM iz sastava Srbije i njegovo priznanje kao dela nezavisnog Kosova ili takozvane velike Albanije“. [19] (Protivljenje nezavisnosti Kosova Sveti arhijerejski sinod je izrazio i na redovnom majskom zasedanju 2018. godine).
Vučićevo zalaganje za podjelu Kosova kao dijelu „istorijskog kompromisa“ između Srba i Albanaca u međuvremenu je doživela potpuni fijasko (sastanak u Berlinu krajem aprila 2019). On se očigledno rukovodio stavom o podjeli Kosova, koga je javno prvi lansirao Dobrica Ćosić. Ćosić je u više navrata izjavljivao: „ja sam rješenje vjekovnih antagonizama između Srba i Albanaca na Kosovu i Metohiji vidio u kompromisu istorijskog i etničkog prava. Taj kompromis podrazumeva pravo Albanaca da se ujedine sa svojom maticom Albanijom, sa teritorijama na kojima su većina. Teritorijalna podjela Kosova i Metohije i razgraničenja Srba i Albanaca treba da se ostvari bez težnji za etnički čistim teritorijama, a sa reciprocitetom u sadržajima i oblicima garantovanih nacionalnih i građanskih prava za manjine. Kosovo u Srbiji, koja je biološki klonula i u demografskoj depresiji, za dvije decenije pretvorilo bi Srbiju u federaciju dvije nacije sa permanentnim suprotnostima. Život u takvom društvu bio bi naporan, a progres usporen“. [20]
Razočaran u međunarodnu zajednicu i sopstveni narod („koji me“, kako kaže, „nije podržao“) Aleksandar Vučić se odlučio na posjetu Patrijaršiji tokom najvažnijeg duhovnog skupa, po svoj prilici sa željom da izgladi međusobne odnose, svjestan da ga mnogi crkveni velikodostojnici ne uvažavaju i ne podržavaju, za razliku od patrijarha Irineja.
Nakon dvoiposatnog razgovora iza zatvorenih vrata izjavio je da je govorio istinito i iskreno „o svemu što tišti naš narod“, „upozoravajući da nekada nismo bili u punom saglasju sa realnošću i da nas je to skupo koštalo“. [21] Naglasio je takođe da mu je želja, uz očuvanje mira i stabilnosti izvlačenje maksimuma za Srbiju: „Naše je da se borimo, da ne pristajemo na ucjene i da ne dajemo ono što niti možemo, niti je naše pravo da dajemo drugima…“[22]
O tonu i atmosferi u kojoj se razgovor odvijao bilo je mnogo spekulacija. Kako tvrde izvori Danasa, na kritike pojedinih vladika, mitropolita Amfilohija, episkopa raško-prizrenskog Teodosija, dizeldorfskog i nemačkog Grigorija i drugih Vučić je odgovarao „s bijesom i uvredama“. [23] Prema istim izvorima pojedinima je prijetio i „papirima“ državnih službi; [24] ostalo je nejasno da li ga je Amfilohije optužio da je zajedno s Milom Đukanovićem „organizovao državni udar u Crnoj Gori“, da li se na kraju fotografisao zajedno s episkopom Teodosijem (ili je to fotomontaža)… [25] Na sve spekulacije i nagađanja trudio se da odgovori Nikola Selaković, koji je negirao razmjenu „teških riječi“, tvrdeći da je riječ o argumentovanoj raspravi. [26] A, da je zaista bilo i teških riječi potvrdilo je jedno od rijetkih autentičnih svjedočenja: episkop dizeldorfski i njemački Grigorije je u intervjuu za Vreme izjavio da se nakon normalnog razgovora… „kasnije sve pretvorilo u napad na episkopa raško-prizrenskog Teodosija“. [27]
Odluka vaseljenskog patrijarha (novembru 2018) Vartolomeja da davanjem „tomosa“ do tada „raskolničkoj“, nekanonskoj Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi (UPC) uzbudila je duhove u pravoslavnom svijetu generalno, a naročito u ruskoj i srpskoj crkvi. Prvoj, zbog toga što je se to neposredno tiče, jer je ukrajinska crkva dugo bila pod kanonskom jurisdikcijom Ruske pravoslavne crkve (RPC) i Moskovske patrijaršije, a drugu zbog mogućeg presedana u slučaju pravoslavnih crkava u Makedoniji i Crnoj Gori koje takođe pretenduju na samostalnost, a SPC na to ne pristaje.
Ovo crkveno pitanje sa značajnim političkim reperkusijama otvoreno je devedesetih godina prošlog vijeka nakon raspada složenih država, Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. Sticanjem državne nezavisnosti neke pomesne pravoslavne crkve su otvorile i pitanje autonomije. To je rezultiralo osnivanjem novih crkava - konkretno u Ukrajini i u Crnoj Gori - koje su dotadašnje crkvene „centrale“ (RPC i SPC) smatrale nekanonskim, odnosno „raskolničkim“ u odnosu na i dalje postojeće crkve lojalne prethodnom kanonskom poretku. U tom kontekstu slučaj Makedonije je jedinstven, jer je tamošnja crkva postupak za izdvajanje iz kanonskog poretka SPC počela tokom postojanja zajedničke države – 1967. godine. Taj postupak je bio dio strategije jačanja makedonskog identiteta. Jugoslovenska država je ulagala velika sredstva u kulturni projekat Makedonije (Narodno pozorište, standardizacija jezika).
Još prije odluke patrijarha Vartolomeja zvaničnici SPC bili su odlučno protiv, nadajući se da do toga neće doći, jer bi, kako je izjavio vladika bački Irinej „to bio veći i teži raskol od svih prethodnih u istoriji crkve, kvantitativno veći i od raskola iz 1054“. [28] Za vladiku Irineja je već tada bilo jasno da se „ukrajinski scenario“ u budućnosti može odigrati u neposrednom susjedstvu. [29]
Sve dok patrijarh Vartolomej nije „prelomio“ u korist Ukrajinske crkve, SPC i njeni velikodostojnici nastojali su da posreduju između Vaseljenske i Moskovske patrijaršije. Kao jedini među svim patrijarsima, patrijarh Irinej se sastao i sa moskovskim patrijarhom Kirilom i vaseljenskim Vartolomejem; [30] pokazalo se, međutim, bez rezultata.
Nakon što je „tomos“ odobren i Moskovska patrijaršija prekinula svaku vezu s Carigradom (u pravoslavnoj crkvenoj terminologiji Istanbul se i dalje naziva Carigradom), SPC se priklonila Ruskoj pravosavnoj crkvi. Potvrđujući takav stav Sinod u završnom saopštenju ističe da „ne priznaje novoustanovljenu paracrkvenu strukturu u Ukrajini“. [31]
Majski Sinod SPC je razmatrao potez vaseljenskog patrijarha Vartolomeja koji je 2018. godine Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi dao „tomos“, odnosno priznao joj autokefalnost. Uz SPC to je uznemirilo pravoslavni svijet uopšte, a dovelo je i do otvorenog sukoba između partijarha Vartolomeja i ruskog patrijarha Kirila.
U tom sporu Srpska pravoslavna crkva je stala na stranu Ruske pravoslavne crkve. Međusobna solidarnost koja se u ovom slučaju mogla i očekivati, u slučaju SPC ima uporište i u strahu SPC da će vaseljenski patrijarh na isti način postupiti i kad je riječ o Makedonskoj i pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori. Aktuelna previranja u pravoslavnom svijetu, kako se čini, pred velikodostojnike SPC postavlja nove izazove.
Konačno, Sabor se bavio i „unutrašnji nesporazumom“, proizašlim takođe iz odluke vaseljenskog patrijarha o autokefalnosti Ukrajinske crkve. Episkop zapadnoamerički Maksim je, za razliku od arhijereja u zemlji pokazao više razumevanja za čin patrijarha Vartolomeja. On je naime, u jednom intervjuu podsjetio svoju duhovnu braću na činjenicu da se i sveti Sava pre 800 godina izborio za autokefalnost Srpske pravoslavne crkve na „nekanonski način“. Njegov stav, kao i polemika koju je tim povodom vodio sa glasnogovornikom SPC vladikom bačkim Irinejom podizali su unutrašnju temperaturu u crkvi, uz prateća nagađanja da bi episkop Maksim na Saboru mogao biti ozbiljno kažnjen. Ostalo je nejasno šta s tim na kraju i dogodilo. Po jednima, nakon što je zapadnoamerički vladika smerno izrazio žaljenje „zbog svoje nesmotrene i neprimerene izjave“, dobio je oproštaj koga je tražio, [32] dok je, po drugima, deo koji se odnosi na praštanje episkopu povučen iz saopštenja. [33]
Srpska pravoslavna crkva i dalje negira Crnogorsku (CPC) i Makedonsku pravoslavnu crkvu (MPC), koje s autokefalnošću svojih crkava zaokružuju svoj identite i time se definitivno odvajaju od srpstva koje negira i crnogorsku i makedonsku naciju. Osim toga, SPC u svakoj prilici upućuje kritike ne samo CPC, već i stavu Podgorice prema Rusiji, njenom približavanju EU i NATO.
Tokom zasjedanja „crkvene vlade“ Srpska pravoslavna crkva se odlučila za obnovu dijaloga s kanonski nepriznatom Makedonskom pravoslavnom crkvom (MPC). Odnosi između dvije crkve dio su korupusa međudržavnih odnosa Srbije i Sjeverne Makedonije, u čemu država (Srbija) podržava „svoju“ crkvu. Iako ne tako eksplozivno i incidentno kao u slučaju Crne Gore (Beograd prema Skoplju radije koristi druge, prvenstveno obavještajne metode kad je riječ o destabilizirajućem djelovanju) crkveno pitanje, između Srbije i Makedonije, tinja više od pola stoljeća.
Od 1967. godine u Makedoniji djeluju dvije paralelne crkve: samoproglašena, ni od koga priznata Makedonska crkva i pomesna Ohridska eparhija Srpske pravoslavne crkve. SPC i MPC tokom decenija razmimoilaženja u više su navrata pokušale da nađu zajednički jezik. Međutim, do neposrednog dijaloga nije došlo još od 2003. godine.
U međuvremenu je poglavar Ohridske eparhije episkop Jovan (Vraniševski) u Makedoniji osuđen zbog kriminalnih radnji i neko vrijeme je i proveo u zatvoru. Iz Beograda je tada poručivano da dijaloga neće biti sve dok je episkop „na robiji“. On je, međutim, oslobođen još 2015, ali razgovori nisu obnovljeni.
Zbog toga je MPC, u nastojanju da konačno dosegne nezavisnost otvorila i drugi front. Krajem 2017, vrh makedonskog sveštenstva obratio se pismom Bugarskoj pravoslavnoj crkvi (BPC) s molbom da postane majka crkva MPC (što je ova pristala) i kao takva joj pomogne da samostalnost potvrdi i kanonski. [34] Kako su tada komentarisali beogradski mediji, približavanju dveju crkava prethodio je politički dogovor bugarskog premijera Bojka Borisova i premijera Severne Makedonije Zorana Zaeva. [35]
Nedavno je, polovinom maja, i vaseljenski patrijarh Vartolomej inicirao razmatranje zahtjeva crkve i Vlade Makedonije za rešavanje kanonskog statusa nepriznate MPC. Samo što je vest objavljena u beogradskim medijima, [36] Sinod je signalizirao spremnost za obnovu dijaloga, a taj stav se našao i u završnom saopštenju. [37] Iako je obnova dijaloga sama po sebi pozitivan znak, teško je očekivati da će SPC napraviti zaokret u dosadašnjoj politici i sestrinskoj crkvi aminovati nezavisnost.
Za razliku od Makedonije, gdje svetovno djelovanje Ohridske episkopije nije izrazito, Srpska pravoslavna crkva preko Crnogorsko-primorske mitropolije i njenog „prvog čoveka“ mitropolita Amfilohija važan je destabilizujući činjilac na društvenoj i političkoj sceni Crne Gore. Njen odani saveznik na tom poslu je prosrpska opozicija u Crnoj Gori, a izvan nje politička i duhovna elita iz Beograda koja se nije pomirila sa državnom nezavisnošću Crne Gore.
I u Crnoj Gori od 2000. godine paralelno deluje nekanonska Crnogorska pravoslavna crkva koju beogradski mediji pejorativno nazivaju „nevladinom organizacijom“, uz povremeni dodatak da je „osnovana u policijskoj stanici na Cetinju“. [38] Pri tome treba imati u vidu da je svojevremeno autokoefalna Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) svoju samostalnost i nezavisnost položila na oltar zajedničke države (Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca) 1918. godine. Od tada je bila u kanonskom poretku SPC.
Obnovljenu državnost Crna Gora bi svakako željela da zaokuži i obnovljenom samostalnošću pomesne pravoslavne crkve: „…smatram da treba utemeljeno nastaviti posao na obnovi autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve i država će se time baviti i ima odgovornost za to“, izjavio je crnogorski predsjednik Milo Đukanović. [39]
Zbog toga je Milo Đukanović stalna meta velikodostojnika SPC, [40] s teškim optužbama i još težim kvalifikacijama: [41] Sad stvaraju i svoje crkve“, izjavio je između ostalog mitropolit Amfilohije: „Možete misliti koji je to stid i sram za Crnu Goru, za svetog Vasilija Ostroškog i Svetog Petra Cetinjskog, da bezbožnici i prodane duše stvaraju neke svoje crkve…“[42]
Jedan od neposrednih povoda žučnih rasprava svetovnih i crkvenih vlasti je zakon o slobodi veroispovesti, odnosno pravnom položaju vjerskih zajednica. Pripreme ovog zakona traju od 2015. godine i svo to vreme je aktuelni režim u Crnoj Gori pod žestokom vatrom SPC. Reč je naime, o tome što će sva crkvena imovina stečena (odnosno izgrađena) pre 1918, a sada je koristi Mitropolija crnogorsko-primorska, biti prevedena u državno vlasništvo Crne Gore (intencija je verovatno da se nakon toga imovina poveri Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi).
Priprema zakona je ušla u završnu fazu (Vlada je usvojila Predlog zakona koji ide u skupštinsku proceduru). Time Crna Gora na „rabošu“ Srpske pravoslavne crkve, na tri postojeća grijeha – stvaranje lažne crkve, priznanje lažne države na Kosovu i uvođenje sankcija Rusiji – dodaje još jedan: „ustoličuju sektu na vladičansku stolicu“. [43]
O situaciji u Crnoj Gori izjasnio se i majski Sinod Srpske paravoslavne crkve. Konstatujući da su animozitet i diskriminacija u odnosu na SPC prisutni u manjoj ili većoj mjeri u svim državama nastalim raspadom Jugoslavije, ističe se da to naročito važi za Crnu Goru, gdje je „nedavno potvrđen antievropski i anticivilizacijski Predlog zakona o crkvama i vjerskim zajednicama. [44]
Srpski nacionalni identitet tijesno je povezan sa SPC još od srpske srednjovekovne države. SPC je kao jedini organizovani odgajivač narodnog pamćenja, čuvala i prenosila mit o srednjovekovnoj srpskoj državi izgubljenoj na Kosovu, propovedajući ideal njene obnove. Bez modernih političkih i kulturnih institucija, srpski narod je ušao u moderno doba, odnosno u epohu stvaranja svoje nacionalne države. Konfesionalna identifikacija transformisana je u nacionalnu, a potom je usledila borba za nacionalnu državu. U tome je porijeklo i sadržina tradicionalnog trojstva crkva, nacija, država - koje Srpska pravoslavna crkva i sad nameće kao formulu kulturnog i političkog identiteta Srba.
U skladu s razumijevanjem srpske nacionalne države kao države svih Srba i razumijevanjem srpske nacije kao etnokonfesionalne zajednice, Srpska pravoslavna crkva nikad nije priznala tzv. avnojevske granice, odnosno granice Srbije u poslijeratnoj Jugoslaviji. Prema SPC, revizija tih granica predstavlja egzistencijalno pitanje srpskog naroda i primarnu dužnost vojske. Ni poslije vojnog sloma velikosrpskog državnog programa SPC nije napravila ni minimalan otklon od svog stava, što se odražava i na njen odnos prema Kosovu.
Religija postaje sve važnija i ona ima svoju komunikativnu dimenziju, odnosno sadrži i određenu spremnost za dijalog. Temelj za dijalog bi bila ljudska prava, ljudsko dostojanstvo – to su važne poruke koje su ukorijenjene u biblijsku tradiciju. Da bi preuzela ulogu produktivnog sučeljavanja između religije i moderne, SPC bi morala prije toga da se suoči sa vlastitom ulogom u decenijama iza nas, preuzme odgovornost za podršku ratu i velikodržavnom projektu i ignorisanje zločina koji su počinjeni u ime ideologije koja je iza sebe ostavila pustoš.
OBJAVIO JE HELSINŠKI ODBOR ZA LJUDSKA PRAVA U SRRBIJI: Helsinški Bilten, Br. 148
Fussnote:
1] Nakon što je Zoran Đinđić isporučio Slobodana Miloševića Hagu, u ime iskupljenja za taj „antihrišćanski čin“ pospešio je dovršenje izgradnje Hrama sv. Save u Beogradu i uveo veronauku u program osnovnoškolskog obrazovanja.
2] „Patrijarh prozvan zbog izjave da Sabor SPC podržava Vučića“, Danas, 17. maj 2019.
3] „Crkva neće ugovor sa Kosovom“, Večernje novosti, 6. februar 2013. godine, http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/aktuelno.290.html:418599-Crkva-nece-ugovor-sa-Kosovom.
4] https://www.srbija.gov.rs/dokument/45678/strategije.php.
5] http://www.spc.rs/sr/bozhitshna_poslanica_srpske_pravoslavne_crkve_7.
6] Isto.
7] „Razgraničenje“, ili podela (Kosova) jedina je opcija, kad je reč o kosovskom pitanju, koju Srbija ima tokom poslednjih pola veka. Odnosno, Srbija bi za uzvrat za izdvajanje Kosova iz državnog okvira i suvereniteta dobila četiri opštine na severu, gde srpsko stanovništvo ima većinu.
8]Politika, 14. maj 2019; istom prilikom patrijarh je rekao da arhijereji „ne sumnjaju u njegovu dobru nameru, divim se njegovoj energiji… Molimo se Bogu da mu da snage i mudrosti da svoju ulogu predsednika odigra na najbolji mogući način“.
9] Prema Danas, 18-19. maj 2019.
10]Isto.
11]Isto.
12]Na takav eventualni scenario mogla bi uputiti jedna od nedoličnih izjava predsednika Vučića, izrečena nekoliko dana nakon susreta u Patrijaršiji o tome kako se povodom Kosova „svi prave blesavi, pa ću i ja da se pravim blesav“. Dnevnik TVN1, 18. maj 2019.
13]Politika, 18. maj 2019.
14] „Kosova i Metohije se ne možemo odreći“, intervju akademika Ljubodraga Dimića, Pravoslavlje, 15. maj 2019.
15]http://mondo.rs/a840148/Info/Srbija/Predsednik-SANU-Vladimir-Kostic-Kosovo-nije-deo-Srbije.html.
16]Pre Vučića takvu posetu je u samo jednoj prilici učinio Slobodan Milošević devedesetih godina prošlog veka.
17]O tome, kao i o drugim zbivanjima iza zatvorenih vrata crvenog salona Patrijaršije, najopširnije je izveštavao list Danas, pozivajući se na svoje izvore među vladikama. Zbog toga je bio na udaru medija bliskih vlastima, a pokušali su da ga demantuju i zvaničnici, poput Vučićevog sekretara Nikole Selakovića koji je takođe bio u državnoj delegaciji.
18] Prema, Danas, 25-26. avgust 2018.
19]Prema, NIN, 16. maj 2019.
20]Intervju Dobruice Ćosića u Večernjim novostima, 20. mart 2008.
21]Politika, 14. maj 2019.
22]Isto.
23]Danas, 15. maj 2019.
24] Isto.
25]TV Nova, 19. maj 2019.
26] TV Prva, 15. maj 2019.
27]Vreme, 23. maj 2019.
28]Politika 24. septembar 2018.
29] „Da bismo razumeli o čemu se tu radi moramo zamisliti ovu sliku: u Skoplje dolazi delegacija s obala Bosfora da ispita modus i proceduru dodeljivanja autokefalije tamošnjoj crkvi koja je u raskolu sa svim crkvama… a ćutke zaobilazi kanonsku crkvu i njenog poglavara… Moguće je zamisliti i još veći oksimoron: slična delegacija stiže na Cetinje… i počinje da razrađuje proceduru davanja autokefalije Mirašu Dedeiću i njegovoj raskolničkoj sekti…“ Isto.
30] Politika, 2. oktobar 2018.
31] Politika 19. maj 2019.
32] Politika, 19. maj 2019.
33] Danas, 20. maj 2019.
34] Helsinški bilten, br. 142.
35] Isto.
36] Politika, 15. maj 2019.
37] Politika, 19. maj 2019.
38] Politika 25. ul 2018.
39] Politika 23. decembar 2018.
40] „Preporučio bih predsedniku Milu Đukanoviću da se prvo krsti u ime Oca i Sina i Duha svetoga, da postane član Crkve Božije, a ne samo nosilac ideologije koja je izrasla iz bezbožnog titoizma, bratoubilačke ideologije – da bi onda mogao da govori o crkvi“ – jedna je od tipičnih izjava mitropolita Amfilohija; Politika, 26. decembar 2018.
41] Jedna od takvih je izjava patrijarha srpskog Irineja, da bi sadašnji položaj Srba u Crnoj Gori Srba „uporedio (bih) sa položajem Srba u Hrvatskoj u doba nedehazije (NDH); Politika, 24. jul 2018.
42] Politika, 8. januar 2019.
43] Politika, 26. decembar 2018.
44] Politika, 19. maj 2019.
