Muzafer HADŽIĆ: Interesovanje naučne, a pogotovo šire, javnosti, za proučavanje bogate sakralne islamske kulture na području Sandžaka, nije bilo uvijek istog intenziteta. Po odlasku Osmanlija i nakon Balkanskih ratova – 1913. godine, islam kao vjera na našim prostorima je značajno potiskivan i blokiran. Činjeno je to kroz razne životne situacije – kroz udžbenike i nove školske programe, kroz služenje vojnog roka, kroz “raščišćavanje” sa s “turskom zaostalošću”, kroz otežavanje rada mekteba i averziju prema “arapskom pismu” i sl. Padom komunizma 1990. godine, dolazi do vidnog pomaka u smislu poklanjanja veće pažnje proučavanju orijentalno-islamske ostavštine na našim prostorima.

Pripadnici vjere Islama znaju da su džamije Allahove dž. š. kuće, bogomolje, u kojima se obavlja namaz – molitva, i u kojima se mnogo spominje i veliča Allahovo dž. š ime. Iz istorije islama nam je poznato da su džamije igrale ulogu prvih edukativnih ustanova - škola, akademija, univerziteta. U našim sandžačkim krajevima prve džamije su sagrađene sa dolaskom Osmanlija krajem 14. i početkom 15. vijeka. Te džamije su najprije služile za potrebe turskih vojnih kasarni, tj. za potrebe samih turskih askera, jer nije bilo mještana muslimana, a, kasnije, sa počecima širenja islama služile su i za potrebe obavljanja vjerskih obreda mjesnog stanovništva.
Interesovanje naučne, a pogotovo šire, javnosti, za proučavanje bogate sakralne islamske kulture na području Sandžaka, nije bilo uvijek istog intenziteta. Po odlasku Osmanlija i nakon Balkanskih ratova – 1913. godine, islam kao vjera na našim prostorima je značajno potiskivan i blokiran. Činjeno je to kroz razne životne situacije – kroz udžbenike i nove školske programe, kroz služenje vojnog roka, kroz “raščišćavanje” sa s “turskom zaostalošću”, kroz otežavanje rada mekteba i averziju prema “arapskom pismu” i sl. Padom komunizma 1990. godine, dolazi do vidnog pomaka u smislu poklanjanja veće pažnje proučavanju orijentalno-islamske ostavštine na našim prostorima. Dolazi do pomaka u razvoju demokratije, do značajnijeg poštovanja ljudskih prava i sloboda, te do popuštanja stega prema vjeri islamu njegovim pripadnicima. Tada značajnije oživljava i aktivnost naših imama i naših džamija te i same islamske zajednice kako u Sandžaku tako i u drugim dijelovima bivše Jugoslavije.
Upravo ovaj odjeljak našeg rada ima za fokus svoje pažnje uži pogled na islamsku sadašnjost islamsku stvarnost sela Škrijelja koje pripada opštini Tutin. Dakle, ovom nije cilj da prezentira neka šira sagledavanja pozicije islama i muslimana na prostoru Sandžaka, već svoju pažnju usmjeravamo na konkretan, uži, prostor tj. selo Škrijelje i islamski vjerski život njegovih stanovnika, naročito aktivnosti oko i u samoj škrijeljanskoj džamiji. Naravno ne zaboravljamo bogatstvo arhitekture i građevinarstva, nastalih u toku osmanlijske vladavine, na širem prostoru Sandžaka, Novom Pazaru, Sjenici, Pljevljima,Prijepolju i drugim mjestiima, koja mnogo više zaslužuju fokus pažnje, ali mi ovim kraćim osvrtom želimo dati skroman doprinos promovisanju islamske kulturološke i civilizacijske prošlosti i sadašnjosti jednog sandžačkog, pešterskog sela - Škrijelja. Uzgred podsjećamo da svojom istorijskom, kulturnom i vjerskom važnošću i ljepotom, prije svega džamije, ali i drugi prateći sakralni objekti islamske kulture, predstavljaju najznačajniji segment i ukupne bošnjačke kulturno-istorijske baštine uopšte.
Džemat Škrijelja, shodno normativnim aktima Islamske zajednice, spada u četvrtu kategoriju džemata - sa 120 domaćinstava i oko 850 stanovnika. Izgradnja džamije u Škrijelju, po nekima, započela je 1829. godine, vakif je izvjesni Emin Kilerdži. Dok po drugima, 1863. godine džamiju podižu mještani, na čelu sa prvim njenim imamom izvjesnim Mehmetom Sarajlijom. Inače, džamija je bila pokrivena krovom na četiri vode ikao takva opstajala sve do 2009/2010. godine, kada je renovirana u donekle izmijenjenom obliku, jer je dobila kube - kupolu. Džamija ima i prateće objekte: gasulhanu, abdesthanu, mezaristan i staru zgradu mekteba koja danas nije u funkciji.
Upamćena je priča da je u Škrijelju najprije bio izgrađen mesdžid-mekteb, koji je korišćen i za klanjanje namaza i za poučavanje djece, a uvakufio ga je predak današnjih Salkovića iz Škrijelja - Emin Salković. Po kazivanju Osmana Salkovića – danas 80-to godišnjaka, slušao je od mula Halita da je on zapamtio od njegovog oca da su išli u Raduhovce da klanjaju bajram, pa bi se desilo da im zbog tijesnog prostora ne daju da udju u džamiju dok prvo ne udje džemat iz Raduhovaca a nakon toga oni u posljednje safove ili pozadi dzamije. Onda su odlučili da sagrade džamiju u svom selu. Džamija je sagrađena od kamena, debljina zida iznosi oko 80 cm i zidana je na dva nivoa. U prvom nivou-spratu je smještena abdesthana, dok je na drugom bio smješten mejtef (mekteb), i glavni džamijski prostor za klanjanje. Džamija nije imala munaru.
Vakif džamije Hamidaga Ćlerdžić je htio da pravi i munare još u vrijeme kad je džamija sagrađena, međutim mještanin Šaćir Ujkanović je zahtijevao da on napravi munare, a da je Hamidagi dovoljno što je napravio džamiju. Međutim, iako je Ujkanović bio dotjerao gradju i potrebni materijal za drveno munare čak iz sela Djerekara, ipak ono nije sagradjeno. Tek kasnije za vrijeme rada imamske službe Ćamil ef. Ujkanovića podignuta je munara uz džamiju.
Danas džamija radi džumama, ramazanom, bajramima, a ezan uči i većinom ima džemata i na ostalim vaktovima. Vjerska pouka se ranije učila svakog dana, obzirom da jedan period po odlasku Osmanlija, a i u prvim godinama nove poslijeratne Jugoslavije, u ovim selima nije imalo osnovnih škola. Danas se, u predviđenom vremenu i u skladu sa programom Islamske zajednice, održava mektebska nastava i to jedno vrijeme na mahfilu u džamiji, a onda u novosagradjenoj zgradi mekteba pored džamije. Mekteb se učio sve do 1945. kad je došla nova komunistička vlast iz Tutina i naredila da se zatvori, pa se tadašnji imam džamije mula Huso Ujakanović zaplakao (o čemu govore njegovi još živi učenici, kao i otac pisca ovih redova), jer su ugasili jedinu obrazovnu instituciju u ovom mjestu. Inače, ta prva komunistička vlast je bila ukinula sve mektebe u cijelom Sandžaku. Ljudi su govorili - cijelo vrijeme rata mekteb radi, a u miru ga ugasiše komunisti.
Kad je 70-tih godina 20-tog vijeka Ćamil ef. Ujkanović postao imam u Škrijelju, on priča da su išli na mevlude po kućama, na svadbe i sl., pa bi on držao ders i pokrenuo bi raspravu su da kupe zvučnici za džamiju, da se čuje ezan u selu, pa makar da se postave na ćoškove džamije. Desilo se, tako, da je na jednom mevludu bio prisutan Malić Bećirović, koji je tada radio u Njemačkoj. Priča Ćamil ef.: „Malić tada reče - dajte ljudi da napravimo munare uz džamiju, a ja ću sam kupit zvučnike. Iste večeri je odredjeno da se gradi munare, i formiran je režijski odbor za izgradnju munare. Išli su po selima škrijeljskog džemata i sakupljali pare ze munare, i to u Morani, Milanoviće, Namgu, Braniševo, Noćaje, Glogovik, Potreb. Novac su skupljali hadži Zahit Hadžić, Osman Salković, Šaćir Ujkanović, i Ćamil efendija. Oni su zaduženi da idu od kuće do kuće. Odredjeno je bilo da se daje po 10 maraka. Obišli su tada cijeli škrijeljanski džemat ali i druga sela koja su gravitirala škrijeljanskoj džamiji, jer u tim selima nije bilo džamija. Pare su sakupljane i u inostranstvu, kod radnika koji su bili iz ovoga sela, a na privremenom radu u inostranstvu“.
Munare je radio majstor iz Makedonije, iz Debra. Ti su majstori u ovom kraju Sandžaka poznati pod nazivom „Dibrani“. Interesanta je priča da kad su kopani temelj za munare, radnici su pronašli četiri zlatna predmeta na dubini od 3 metra. Projekat za munaru je uradio gradjevinski inženjer, Kenan, sin hafiza Hivza Škrijelja, i to izašavši na lice mjesta i tu sačinivši nacrt projekta.
Prvo su doveli jednog majstora koji je je uradio temelj za munare i onda je napustio radove, smatrajući da on ne može da uradi sigurnu statiku munare. No, džemat se nakon toga, obraća Odbori IZ-e u Novom Pazaru lično Hajru ef. Tutiću, da im pomogne da nadju majstora da nastave radove na munari. Hajro ef. je našao majstora koji je prije nekoliko godina bio sagradio munare u selu Požegi, kod Novog Pazara. Došao je novi majstor i džematlije su sa njim istog dana na licu mjesta postigli dogovor da započne sa izgradnjom munare. Odmah su započeli sa davanjem priloga za izgradnju: Ahmet Salković je prvi dao i to dosta dosta visoku sumu, a onda je Demir Ujkanović uz šalu rekao da on mora da dadne više i dao je 350 maraka. Bilo je još nekih priloga i tako je brzo započela izgradnja munare. Odmah je kupljena cigla i ostali materijal. Gradnja je trajala otprilike nešto više od jedan mjesec dana. Visina munare je 25 m.

Džematlije na dan završetka izgradnje munare

Majstor-zidar munare je stanovao kod imama Ćamil efendije čija porodica mu je spremala hranu. „Interesantan je način zidanja munara kod ovoga majstora“, priča Ćamil efendija, „cijelo munare je sazidao po tehnici 'sa unutrašnje strane', dakle bez vanjskih skela, a munara ima oko 60 stepenica do šerefeta. Sjećam se tad je trebalo da postavi alem na vrhu munare, on se popeo na šiljak munare, bez ikakvih stuba. Svezao je konopac oko munare i na tom konopcu stajao dok je postavljao alem na munari. Kad ga je učvrstio i sišao na šerefe gdje sam ga ja čekao, svi su mu čestitali na hrabrosti i na umješnosti gradnje“.
Tokom gradnje munare malter je miješan ručno. Džematlije su pomagale u radu. Majstor je i omalteriso munare bez postavljanja skela, bio je samo svezan konopcem za munare s vanjske strane, mi smo mu dodavali malter, a on je tako radio.
Prvo je džamija bila pokrevena pod ćeremidu, pa je skinuta još 70-tih godina, za vrijeme mula Halita, i stavljen je crep.
Crep je stavljen na nove rogove jer su oni stari od ćeramide bili protruhli i bio ih je pojeo sipac. Povela se akcija da se zamijeni krovna konstrukcija, neki su predlagali da se naprave rogovi od nove hrastovine. Hrastove su bili donirali sami džematlije. Medjutim ispostavilo se da hrastovi nisu bili odgovarajući, i onda je na prijedlog Sinana Ujkanovića pokrenuta akcija da se kupi čamova krovna konstrukcija. Prvi je dao prilog Ćamil efendija - imam džamije, i to 1000 njemačkih maraka. Novac je odmah sakupljen. Sinan je pošao na Dohoviće kod Novog Pazara i kupio građu, i svojim je kamionom dotjerao do džamije. Uspješnom organizacijom Ćamila ef. i njegovim autoritetom koji je imao kod džemata, okupila se moba da se otkrije stara džamija, da se zamijene rogovi i da se ponovo pokrije. Na mobi je bilo preko 100 džematlija. Crep je spušten niz daske neoštećen. Imala je greda-vjenčanica po cijeloj dužini džamije, 50 sa 50 - hrastova, na koju su bili poredjani rogovi, ona je bila pojedena od sipca. Razboj u potkrovlju je bio od Jasike, i bio je potpuno sačuvan. Vidjelo se da je džamija sagradjena od kamena i da je debljina zida bila oko 80 cm. Tako je urađeno tada to renoviranje džamije. Inače, Ćamil efendija, koji je danas penzionisan, je bio veoma poštovan imam, uvijek su ga konsultovali oko islamskih obreda i adeta, oko ženidbe, udaje, davanja imena djetetu, čak i iz drugih udaljenijih mjesta.
Posljednje renoviranje džamije bilo je u periodu 2009-2010. godine. Prvo je hadži Zahit ef. Hadžić finansirao izradu trotoara ispred džamije, zidanje dimnjaka (do tada su išli sulundari kroz dva sprata džamije, bilo je neuslovno grijanje a i nesigurno jer su sulundari mogli ispasti i izazvati požar u džamiji), finansirao je i nabavku novih ulaznih vrata. Nakon njega, javlja se Muhedin Hadžić, koji finansira izradu fasade, zamjenu svih prozora, isradu kubeta (do tada je džamija bila pokrivena krovom na četiri vode), kao i renoviranje munare u čemu mu finansijski pomaže brat Elvedin sa 2000 eura. Muhedin i Elvedin su sinovi Hasanovi a unuci Zaptije Hadžića.
Ćamil efendija zna priču da su u džamiji od njenog osnivanja službovali sljedeći imami: Mehmet Sarajlija, Halit ef. Šemsović, Husein ef. Ujkanović - bio imam punih 50 godina u ovom džematu, Ćamil ef. Ujkanović, Zahit ef. Hadžić, i današnji imam Raif ef. Krkušić. Džamija je aktivna za Ramazan, svakog petka klanja se džuma, bajrami, a redovno se održava mektebska nastava u skladu sa programom mešihata.
Važno je napomenuti da je selo Škrijelje dalo i veliki broj svršenika medresa, neki od njih su završili islamske fakultete i nastavili rad kao imami. Neki su poslije medrese završili neke druge fakultete. Medrese su završili: Mirsad ef. Bećirović, nakon medrese završio Fakultet islamskih nauka u Izmiru-Turska, Latif ef. Hadžić, svršenik Fakulteta islamskih nauka magistrirao u Konji, Ramiz ef. Kuč, svršenik Fakulteta islamskih nauka u Kairu-Egipat, Misala Bećirović - Pramenković, svršenica Fakulteta islamskih nauka u Sarajevu, doktorirala na Internacionalnom univerzitetu u NovomPazaru, Enis Ujkanović, svršenik medrese Gazi Isa-beg u Novom Pazaru, doktorirao ekonomiju na Internacionalnom univerzitetu u Novom Pazaru, Mersiha Bećirović, svršenica Medrese “Gazi Isa-beg” u Novom Pazaru, Alma Bećirović, svršenica Medrese “Gazi Isa-beg” u Novom Pazaru, student Fakulteta za Islamske studije u Novom Pazaru, Azra Bećirović, Svršenica Medrese “Gazi Isa-beg” u Novom Pazaru, student Fakulteta za Islamske studije u Novom Pazaru, Haris Bećirović, svršenik Medrese “Gazi Isa-beg” u Novom Pazaru, student Fakulteta za Islamske studije, kao i student Pravnog fakulteta, koje privodi kraju, Remzija Kurtanović, svršenica medrese Gazi Isa-beg”u Novom Pazaru

Polaznici mektreba u džamijiu Škrijelju, sa Ćamil ef. Ujkanovićem, 1995. godine Polaznici mektebske nauke sa imamom Raif. ef. Krkušićem

UNUTRAŠNJI ELEMENTI DŽAMIJA

MIHRAB: Obavezan elemenat koji čini svaku džamiju ili mesdžid jeste mihrab. To je mjesto za imama koji predvodi molitvu. Niša (udubljenje u zidu) mihraba je uglavnom u gornjem dijelu dekorisana plastičnim ukrasima različitog oblika, ali postoje i jednostavni mihrabi bez ikakvih ukrasa, kakav je sada mihrab u džamiji u Škrijelju (vidi sliku). Inače ukrasi u mihrabima mnogih su često bojeni različitim bojama. Upotrebljavaju se sve vrste boja, zelena, crvena, plava, oker, terakota, crna i druge tako da svaki mihrab ima polihromnu dekoraciju. U posljednje vrijeme neki mihrabi se oblažu keramičkim pločicama, što po nekima degradira ustaljenu tradiciju pravljenja mihraba.

Mihrab – mjesto za imama u džamiji u Škrijelju

MAHFIL: Osnovnu konstrukciju mahfila čine drveni stubovi (kod džamija novije gradnje stubovi su izliveni od betona) i drvene grede, pomoću kojih se formira galerija sa drvenom ogradom, kako je to i u škriljeljanskoj džamiji. Na galeriji prednjeg mahfila, u pravilu, pojavljuje se „istak“ za mujezina, koji se nalazi na sredini u pravcu mihraba. U džamijama koje su sačuvale originalan izgled nalazimo staru ogradu, koja se sastoji od letvica i rubnih stubića sa profilisanim završetkom. Ovakva ograda se uglavnom nalazi i na ćursu i na minberu čime je ostvareno oblikovano jedinstvo enterijera,štojevidljivoikod džamije u Škrijelju. U ovoj džamiji nalazimo drveni mahffil, napravljen od hrastovog i čamovog drveta. Vidljivo je da je i danas sačuvan u dobrom stanju.

Istureni dio „istak“ za mujezina na mahfilu džamije u Škrijelju Mahvfil –gornji sprat džamije u Škrijelju Greda i izrezbareni stub koji podupire mahfil džamije Jedan od izrezbareni stub koji podupire -nosi mahfil i oslanja se o pod džamije

MINBER: Minber je stepenasto postolje postavljeno desno od mihraba. To je mjesto sa kojeg se imam obraća vjernicima za vrijeme džume i bajram namaza, Minber je sastavni dio džamija ali ne i mesdžida (mesdžidi su muslimanske bogomolje bez munara). U monumentalnim džamijama minber je napravljen od kamena i bogato je ukrašen profilacijama, perforacijama i slikarskim ukrasom. Ima ustaljeni oblik. Na prrednjoj strani je ulazni otvor. Stepenište sa bočnom ogradom vodi do podijuma koji je uokviren sa četiri stuba koji nose pokrov. Iznad pokrova je završni dio u vidu niskog osmougaonog ili četvorougaonog tambura i šatorskog završetka. Minber u škrijeljanskoj džamiji je napravljen od ukrašenog i izrezbarenog drveta.

Ćamil ef. na mimberu u džamiji u Škrijelju (januar 2016.)

ABDESTHANA: Ulaskom u džamiju, s lijeve strane nalazi se abdesthana. U abdesthani ima šest česama savodom za uzimanje abdesta. U planu je izmještanje abdesthane, kao posebnog objekta koji će se izgraditi pored džamije, a da se postojeći prostor koji ona sada zauzima, pretvori u prostor za obavljanje namaza.

Abdesthana u džamiji u Škrijelju

Izgled džamije do 2010. godine, kada je džamija obnovljena. Džamija u toku renoviranja

Današnji izgled džamije u Škjrijelju

MEZARISTAN: Pokraj džamije nalazi se i staro mezarje. Najstariji mezar u selu, tj. u ovom mezarju potiče iz hidžretske 1239. odnosno iz 1823/24. po miladu, i odnosi se na izvjesnog Mahmud Bašu, što ukazuje da je bio glava nekog od rodova koji su stoljećima unazad osnovali selo Škrijelje. Još neke od starih natpisa smo pročitali i oni se odnose na izvjesnog Ahmeda (H. 1260 – 1844) i Jakuba, sina Sulejmanovog (H.1273 / 1856-57). Inačeu ovom mezarju se i danas kopaju mještani Škrijelja, medju kojima su i mula Huso ef. Ujkanović, nekadašnji imam džamije koji je vršio službu u Škrijelju oko 50 godina.

Dio mezarja pored džamije u Škrijelju Dio mezarja u Škrijeljuu Dio mezarja u Škrijeljuu Dio mezarja pored džamije u Škrijelju danas Pogled na džamiju I mezaristan u Škrijelju